Нигинахон шермухамедова

«Rivojlanish» tushunchasining mohiyat va mazmuni
haqida aniq 
tasavvur hosil qilish talab etiladi.
Rivojlanish nima? Bu tushuncha falsafada qanday talqin qilinadi? 
Rivojlanish ijobiy o„zgarish yasashga qaratilgan harakat, degan tasavvur 
qadimda yuzaga kelgan. 
Biroq u, asosan, nisbiy xususiyatga ega bo‗lgan. Tarixiy 
taraqqiyot g‗oyasi dunyo va insonning pirovard taqdiri, koinot va tarixning 
maqsadi haqidagi diniy ta‘limotni (xristian esxatologiyasini) rad etishdan to‗qilgan. 
Taraqqiyot avval ilmiy bilish sohasida tadqiq etildi, so‗ngra u bilan bog‗liq g‗oya 
ijtimoiy munosabatlar sohasiga tatbiq etildi. 
Antik davr faylasufi Gesiod o‗zidan oldingi besh asrdan buyon o‗tgan tarixni 
tavsiflagan. Bunda ahvol asrdan asrga yomonlashib borgan. Tarix olijanoblik va 
yuksak axloq hukm surgan «oltin asr»dan boshlangan, so‗ng ular tanazzulga yuz 
tutgan «kumush asr» kelgan. Tarixiy jarayon mutlaqo axloqiy tubanlikni namoyish 
etuvchi «temir asr» bilan yakunlangan. Gesiodning fikr-mulohazalarida regress 
g‗oyasi aniq ko‗zga tashlanadi. Uning yondashuvi aniq va tushunarli: u o‗sha davr 
jamoa tuzumi inqirozga yuz tutgan zamonda yashagan va uning fikr-
mulohazalarida aynan eski jamiyatga xos ma‘naviy-axloqiy negizlarning emirilishi 
o‗z ifodasini topgan. Qizig‗i shundaki, Gesiodning ushbu fikri o‗z davridan nolib 
yuradigan odamlarga shunchalik ma‘qul bo‗lganki, u yashagan davrdan ikki ming 
yildan ko‗proq vaqt o‗tgan bo‗lishiga qaramay, bu mulohaza haligacha odamlar 
orasida «Yildan yilga ahvol battar» degan ibora tarzida saqlanib qolgan. Agar 
shunday bo‗lganida edi, bu olamda o‗shandan buyon hech vaqo qolmagan, balki 
Erning o‗zi ham yo‗qolib ketgan bo‗larmidi?
Uyg„onish davri mutafakkirlari aql-idrokka tayanib yashash tamoyilini 
«rivojlanish» tushunchasi bilan bog„lab, shakllanayotgan yangi siyosiy 
kuchlarning ideallari va ehtiyojlarini tarixning pirovard maqsadi darajasiga 
ko„targanlar.
 
XVIII asrda yashagan italyan faylasufi Viko ijtimoiy taraqqiyot 
g‗oyasini, ayniqsa, puxta ishlab chiqdi. U barcha xalqlar o‗z taraqqiyotida quyidagi 
uch bosqichdan o‗tishi haqidagi g‗oyani ilgari surdi: 1) «Xudolar asri» – diniy 
rahnamolarga bo‗ysunish davri; 2) «Qahramonlar asri» – aristokratik davlat davri; 
3) «Insonlar asri» – respublika yoki vakillik monarxiyasi davri
1
. Uning fikricha, 
shu bosqichlardan o‗tgach, muayyan xalq quyiga qarab harakat qila boshlaydi. 
YA‘ni, tanazzul bosqichi boshlanadi, so‗ngra yuqorida zikr etilgan jarayon 
takrorlanadi. Viko tarixiy rivojlanish siklik va ziddiyatli xususiyatga ega ekanligiga 
e‘tibor qaratgan. SHu bois uning ta‘kidlashicha «progress» tushunchasini uning 
1
Вико В. \\ Всемирная энциклопедия. –М.: Современный литератор, 2001. –С.150. 

---

365 
ziddi – «regress» (lot. regressus – teskari harakat, orqaga qaytish) tushunchasi bilan 
bog‗liq holda o‗rganish lozim.
Umuman olganda, progress rivojlanish sur‘atlarining o‗sib borishi bilan 
tavsiflanadi va u tarixiy rivojlanishning ob‘ektiv qonuni sifatida qabul qilinadi. 
Ammo regressning ayrim unsurlari, aloqalari va funksiyalarining mavjudligi 
taraqqiyotning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Fransuz sotsiologi R.Aron 
«Taraqqiyotdan ko‗ngil sovishi» kitobida bu boradagi halokatli urushlar, tabiiy 
ofatlar, insoniyatning umumiy tanazzuliga ishora qilgan. U Er aholisi haddan 
tashqari ko‗payib ketgani, fan-texnika inqilobi sharoitida insonning biologik 
jihatdan tubanlashuvi yuz berayotgani haqida fikr yuritib, pessimistik xulosalar 
chiqargan va rivojlanish g‗oyasining o‗ziga shubha bildirgan.
Ammo jahonning tarixiy rivojlanish jarayonini tangliklar va inqirozlarsiz 
tasavvur qilib bo‗lmaydi. Dunyoni mutlaqo tartibli holda ko‗rish, tabiiy tarixiy 
jarayonni umumiy, faqat ijobiy manzaralarda ifodalash istagi nazariy 
prognozlardan ham ko‗ra ko‗proq utopik (xom xayol), amalga oshmaydigan 
loyihalar sohasiga taalluqlidir.
Kishilik jamiyatining quyidan yuqoriga tomon rivojlanishi doimo ijtimoiy 
taraqqiyot bilan bog‗langan bo‗lsa-da, tarixiy taraqqiyotning asl mohiyati, 
qonunlari va harakatlantiruvchi kuchlari uzoq vaqtgacha ma‘lum bo‗lmagan. 
Idealizm g‗oyalari bilan ruhlangan faylasuf va sotsiologlar progress manbaini 
ma‘naviy negizdan, aql-zakovatning takomillashish qobiliyatidan, axloq hamda 
huquqiy g‗oyalarning rivojlanish darajasidan izlaganlar. Ammo bu oliy ma‘naviy 
kuchlarni rivojlanishga nima majbur qilishi tushunarsiz bo‗lib qolgan.
Taraqqiyotning fatalistik talqini, ya‟ni progressni muqarrar jarayon deb 
tushunish faollikni susaytiradi, hayotga tomoshabin bo„lib qarash, voqelikni 
loqayd kuzatishga yo„naltiradi.
Taraqqiyotning volyuntaristik talqini jahon tarixining ob‟ektiv qonunlarini 
inkor etish, o„z xohish-irodasini stixiyali tarzda ifodalash, ijtimoiy rivojlanishni 
erkin baholash bilan bog„liqdir.
Materialistik yondashuv tarixiy taraqqiyot ildizlarini moddiy ishlab 
chiqarish sohasidan, iqtisodiyotdan izlash kerak, degan g„oyani ilgari suradi.
Bunda inson va u yaratgan mehnat qurollarini o‗z ichiga olgan jamiyatda ishlab 
chiqarish kuchlarining rivojlanishi ijtimoiy taraqqiyotning oliy ob‘ektiv mezoni 
sifatida tan olinadi. Muayyan ijtimoiy tuzumning progressivligi ishlab chiqarish 
kuchlarining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.
Bunda ishlab chiqarish kuchlari jamiyatning rivojlanish darajasini pirovard 
natijada, umumbashariy tarixiy miqyosda, umumiy tarzda belgilaydi, deb 
hisoblanadi. Go‗yoki ishlab chiqarish kuchlari erishgan har bir daraja juda ko‗p 
turli imkoniyatlarni yaratadi va ijtimoiy harakat yo‗li ko‗pgina holatlarga, xususan, 
ijtimoiy faoliyat sub‘ekti tanlagan tarixiy yo‗lga bog‗liq bo‗ladi.
Bugungi tarix taraqqiyotni ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish 
darajasiga bevosita bog‗lash mumkin emasligini, ustqurmaviy hodisalar 
iqtisodiyotga nisbatan ancha mustaqil ekanligini ko‗rsatdi.
Taraqqiyot – serqirra hodisa bo‗lgani kabi, jamiyat juda ko‗p rang-barang 
element va jarayonlarni o‗z ichiga olgan murakkab tizimdir. Bu element va 

---

366 
jarayonlar rivojlanuvchi, yuksalishga qodir va progressiv o‗zgarishlarning o‗z 
mezoniga ega kichik tizimlar sifatida namoyon bo‗ladi. SHu bois ijtimoiy 
taraqqiyotning muayyan mezonlari sifatida, iqtisodiy mezon bilan bir qatorda, 
ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy va gumanistik mezonlar ham qayd etiladi. Ayni 
vaqtda bu xususiy mezonlar ijtimoiy hayotning ayrim jihatlarinigina tavsiflaydi va 
taraqqiyot haqida umumiy yaxlit tasavvur bermaydi. Jamiyatning o‗z-o‗zidan 
rivojlanuvchi harakatchan tizim sifatida rivojlanishi uning barcha kichik 
elementlari bir xilda va bir xil sur‘atda rivojlanishini anglatmaydi. Odatda, ularning 
rivojlanishi notekis kechadi, ayrim sohalardagi progress boshqa sohalardagi regress 
yoki bir yoqlama rivojlanish bilan birga namoyon bo‗ladi.