Нигинахон шермухамедова

 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
DIALEKTIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI 
 
Narsa
. Kundalik hayotda har bir insonda muayyan hayot tajribasi va uning 
o‗zi yashayotgan dunyo haqidagi umumiy tasavvurlari shakllanadi. Go‗daklik 
chog‗idayoq u ayrim narsalarni farqlaydi, ularni ushlab ko‗rish va qo‗lga olishga 
harakat qiladi. SHu tariqa biz o‗zimizni son-sanoqsiz har xil alohida narsalar: 
daraxtlar va baliqlar, uylar va hayvonlar, tog‗lar va yulduzlar qurshovida 
yashayotgandek his qila boshlaymiz. Falsafiy ma‘noda 
«narsa» - borliqning 
nisbatan mustaqil va nisbatan barqaror holda mavjud bo„lgan bir qismidir. Narsa 
tushunchasida borliq har qanday hodisaning – u xoh tabiat, xoh jamiyat, xoh inson 
yoki uning ongi bo„lsin, diskretligi, nisbatan mustaqilligi va sifat jihatidan aniqligi 
namoyon bo„ladi
.
Borliqning bir qismi sifatida narsa uzviy va uzluksiz bo‗lib, 
o‗zining yaxlitligi, o‗z holatlari o‗zgarishining tadrijiyligi, o‗z elementlari ichki 
aloqalarining rang-barangligi bilan tavsiflanadi. Narsa o‗zini boshqa narsalar bilan 

---

355 
bog‗lovchi va ular bilan o‗zaro ta‘sirga kirishish imkonini beruvchi xossalarining 
yaxlit majmui bilan tavsiflanadi. Narsaning nisbatan mustaqilligi va nisbatan 
o‗zgarmasligi boshqa narsalar bilan bog‗liq bo‗lmagan va o‗zgarishsiz qoladigan 
narsalar mavjud emasligini anglatadi. SHoir ta‘biri bilan aytganda, «Dunyoda 
hamma narsa bir-biri bilan bog‗liqdir». Aslida, bu aloqaning shoirona talqini. 
Xo‗sh, aloqa tushunchasining falsafadagi talqini qanday? 
Dunyo o‗ta rang-barang. Har bir ob‘ekt ko‗p sonli xossalarga ega bo‗lib, 
ular boshqa ob‘ektlar bilan o‗zaro aloqa qilish jarayonida namoyon bo‗ladi. 
Boshqacha qilib aytganda, har qanday tuzilma boshqa tuzilmalar bilan aloqaga 
kirishish orqali namoyon bo‗ladi. SHunday qilib, har bir ob‘ekt o‗zga ob‘ektlar 
bilan qonuniy aloqa qiladi va bu ob‘ektlar bilan o‗zaro ta‘sirga kirishish jarayonida 
ishtirok etadi.
Aloqa. 
Falsafada aloqa deganda makon yo vaqtda bir-biridan muayyan 
masofada uzoqlikda joylashgan ikki yoki bir necha hodisa yoki ob‟ektning o„zaro 
bog„lanish jarayoni tushuniladi
. Ob‘ektlar diskretlik, shakllanganlik va nisbatan 
mustaqillikdan mahrum bo‗lgan joyda aloqalar mavjud bo‗lishi mumkinmi? O‗z-
o‗zidan ravshanki, shakllangan, nisbatan mustaqil narsalar mavjud bo‗lmagan 
joyda aloqa mavjudligini taxmin qilish ham mumkin emas. SHu sababli umumiy 
aloqa 
kategoriyasi 
«narsa», 
«uzluklilik», 
«uzluksizlik», 
«cheksizlik», 
«tuganmaslik» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Hozirgi ilmiy bilimga tayanuvchi 
borliqning falsafiy talqini olamning universal yaxlitligini, dunyoning birligini 
ochib beradi. 
Dialektika kategoriyalari borliqning universal aloqalarini bilish 
shakli hisoblanadi.
Aloqalarning universalligi ularning tiplari va turlarining rang-barangligida 
namoyon bo‗ladi. Aloqalarni tasniflash turli asoslarga ko‗ra amalga oshiriladi. 
Xususan, bir tomonlama va o„zaro aloqalar, to„g„ri va egri aloqalar, bevosita va 
bilvosita aloqalar, ichki va tashqi 
aloqalar farqlanadi
. 
Hajm jihatidan aloqalar 
umumiy, alohida va xususiy bo„lishi mumkin. Mazmun jihatidan genetik, 
funksional, strukturaviy, energetik, moddiy, informatsion
va boshqa aloqalar 
farqlanadi. Aloqalarning butun rang-barangligi fanning qaysidir bir tarmog‗i 
doirasida tadqiq etilishi mumkin emas. Ularning muayyan turlari maxsus 
fanlarning predmeti hisoblanadi. Dialektika borliqning barcha jarayonlariga xos 
bo‗lgan umumiy, muhim, universal aloqalarni o‗rganadi. Fan borliqning universal 
qonunlarini tashkil etadigan 
ichki, zaruriy, muhim, barqaror, takrorlanuvchi 
aloqalarga alohida e‘tibor beradi. Umumiy aloqalar dialektika kategoriyalarida 
yoritiladi.