Нигинахон шермухамедова

Ongning strukturasi. 
Ong strukturasi muammosi so‗nggi yillarda bilimning 
turli sohalariga sistemali-strukturaviy metod faol kirib kelishi munosabati bilan 
yuzaga keldi. Garchi XX asrda ongni «bevosita idrok etuvchi», tushunuvchi, 
«o‗zini va o‗z negizini biluvchi» deb ta‘riflash odat tusini olgan bo‗lsa-da, ayni shu 
XX asr sistemali-strukturaviy tahlilni tilshunoslik, madaniyatshunoslik, etnografiya 
va sotsiologiyaga nisbatan tatbiq etdi. U tadqiqotchilik faoliyatining murakkab 
sohasi – inson ongiga ham kirib keldi va uni mumkin qadar oqilonalashtirdi. 
Ma‘lumki, har qanday struktura elementlarning mavjudligini, ularning o‗zaro 
ta‘siri, bir-birini bo‗ysundirishi va ierarxiyasini nazarda tutadi. 
Struktura
 (lotincha 
– tuzilish, joylashish, tartib) ob‟ektning yaxlitligini va har xil tashqi va ichki 
o„zgarishlar sharoitida o„ziga o„zi muvofiqligini ta‟minlovchi uning barqaror 
aloqalari majmuini ifodalaydi. 
Ong qanday strukturaga ega? Ong strukturasi ko‗p jihatdan shartlidir. Gap 
shundaki, ong elementlari bir-biri bilan uzviy bog‗langan. Ammo, shunga 
qaramay, ong strukturasida quyidagi elementlarni ajratish mumkin: 
Ong strukturasining dastlabki elementi eng sodda, bo„linmas va strukturasiz 
bilish hodisasi – sezgidir.
Sezgi inson va uni qurshagan voqelikni bog‗lovchi 

---

298 
ko‗prik vazifasini bajaradi. 
Sezish – ob‟ektiv dunyo predmetlar ayrim xossalari 
sezgi organlariga bevosita ta‟sir ko„rsatishi jarayonida aks etishi.
Inson sezgi 
organlarining axborot o‗tkazish qobiliyati quyidagicha taqsimlangan: eng katta 
axborot hajmi ko‗rish qobiliyati bilan bog‗liq, keyingi o‗rinlarni his qilish, eshitish, 
ta‘m va hid bilish qobiliyatlari egallaydi. Sezgi organlariga ayrim predmetlarning 
bevosita ta‘sirini aks ettiruvchi yaxlit obraz idrok deb ataladi. 
Idrok – sezgilar 
to„plamidan iborat strukturaviy obraz. Idrok tabiatini tushunishda perseptiv 
sistema ishini ob‟ektning xususiyatlari bilan muvofiqlashtiruvchi harakatlanish 
jarayonlari ulkan rol o„ynaydi.
Bu erda predmetni paypaslab ko‗rayotgan qo‗l 
harakati, muayyan manzarani kuzatayotgan ko‗zlar harakati, tovush chiqarayotgan 
bo‗g‗iz tomirlarining tortilishi nazarda tutiladi. Idrok barcha ruhiy holatlar, 
hodisalar, xususiyatlar xossalar hamda inson ongining yaxlit mazmuni, 
o‗zlashtirilgan bilimlar, tajribalar, ko‗nikmalar orqali namoyon bo‗ladi va ularni 
ongda aks ettirishda qatnashadi.
B
ilim
ong strukturasining bosh tarkibiy elementi, uning o„zagi, mavjudlik 
vositasi. Bilim – bu insonning voqelik haqidagi tushunchasi.
Inson ongida bilim 
anglab etilgan hissiy va mavxum mantiqiy obrazlar sifatida aks etadi. Bilimlar 
yordamida inson o‗zini qurshagan dunyoni va bilishning predmetini to‗laligicha 
qamrab olishi va anglab etishi mumkin. Bilim ongning moddiy faoliyat vositasida 
dunyoni izchillik bilan yaratish imkoniyati, voqealar rivojini nazarda tutish, ijodiy 
faollik ko‗rsatish kabi xossalarini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, ong – bu 
bilimlar shaklidagi voqelikka inson ehtiyojlarini hisobga olgan holda 
yondashishdir.
Emotsiyalar ong strukturasining yana bir elementi
bo„lib, ular teran shaxsiy 
xususiyat kasb etadi. Kuchli emotsiyalar hatto psixosomatik simptomlar – bosh 
og„rishi, duduqlanish paydo bo„lishiga, tomirlarda og„riq turishiga, yara 
toshishiga, teri kasalliklariga olib kelishi mumkin. Bularning barchasi emotsiyalar 
ong strukturasida ulkan rol o„ynashini tasdiqlaydi.
Inson o‗zini qurshagan dunyoni sovuqqonlik va befarqlik bilan emas, balki 
qoniqish, nafrat yoki hamdardlik hissi bilan anglab etadi. U o‗z ongida aks etgan 
hamma narsani his qiladi. Emotsiyalar borliqning real hodisalarini individ anglab 
etishini yo rag‗batlantiradi, yo bunga to‗sqinlik qiladi. Ko‗zni quvontiradigan 
narsalar xotiraga osonroq o‗rnashadi. Ammo ba‘zan dunyoning «ko‗zni 
quvontiradigan» manzarasi o‗ziga mahliyo qilishi, illyuziyalar tug‗ilishiga sabab 
bo‗lishi ham mumkin. Ayrim, ayniqsa salbiy emotsiyalar aqlning teranlik 
darajasiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, qo‗rquv hissi inson yuz berayotgan 
hodisalarni anglab etishi yo‗lida to‗siqqa aylanishi mumkin. SHaxsning eng 
muhim ijtimoiy va ekzistensial qadriyatlar bilan aloqalari anglab etilishi natijasida 
shakllanadigan ma‘naviy tuyg‗ular (masalan, muhabbat tuyg‗usi) emotsiyalarning 
oliy darajasi hisoblanadi. Tuyg‗ular moddiy mazmunga egalik, turg‗unlik, real 
vaziyatga bog‗liq emaslik bilan tavsiflanadi. Emotsiyalar sohasi inson ongining 
barcha harakatlariga sezilarli darajada ta‘sir ko‗rsatadi, uning faoliyati uchun asos 
bo‗lib xizmat qiladi.