173
takomillashtirdilar. SHu tariqa jamiyatning tabiat bilan o‗zaro munosabatlari ham
o‗zgarib bordi. Bugungi kunda tarix, arxeologiya, geografiya, etnografiya sohasida
va boshqa fanlarda mavjud ilmiy ma‘lumotlar tabiatga antropogen ta‘sir
insoniyatning son va sifat jihatidan o‗sishiga mutanosib ravishda tinimsiz kuchayib
borgani va pirovard natijada ijtimoiy rivojlanishning asosiy bosqichlarini aks
ettirganini tasdiqlaydi. Bu bosqichlarning har biriga atrof muhit bilan inson
munosabatlarining o‗ziga xos shakllari va uning ongida tabiatning har xil in‘ikosi
xosdir. Jumladan ―Avesto‖ kitobida suvga tupurish gunohligi, olov ilohiy mo‗‗jiza
ekanligi, qabristonlarga, yo‗l bo‗yiga mevali daraxtlarni o‗tqazish
mumkin
emasligi haqidagi g‗oyalarning ilgari surilishi tabiat qadimgi davrlarda ham buyuk
ne‘mat sifatida e‘tirof etilganligidan dalolatdir.
SHuni ta‘kidlash lozimki, tabiat va jamiyat o‗zaro bog‗lanishining u yoki bu
bosqichlarini ajratish nafaqat ishning ob‘ektiv tomoniga, ya‘ni ko‗rsatilgan o‗zaro
bog‗lanishlarni tavsiflovchi tabiiy o‗zgarishlarga, balki bunday ajratish natijasida
qanday maqsadlar ko‗zlanishiga ham bog‗liq bo‗ladi. Ayni holda bizni insonning
atrof muhitga ta‘siri xususiyati va uning tabiatga bog‗liqligi masalalari ko‗proq
qiziqtiradi. Bundan maqsad qanday qilib inson o‗zining avvalgi tabiatga to‗la
qaramlik holatidan fan va texnikani faol rivojlantirib, ularning yordamida tabiatni
o‗ziga bo‗ysundirib, uni xizmatkoriga aylantirishga harakat qilib, pirovardida
keskin ekologik muammolarni yuzaga keltirganini ko‗rsatib berishdir.
Insoniyat tarixining ilk bosqichida tabiatga munosabat.
Er,
okeanlar,
qit‘alar o‗rni va ularda yashovchi xalqlar haqidagi dastlabki tasavvurlar odamlarda
atigi 300-400 yil muqaddam, Buyuk kashfiyotlar davri yakunlanganidan so‗ng
paydo bo‗ldi. Bungacha odamlar bir necha ming yillar mobaynida uncha katta
bo‗lmagan hududlarda yashadilar.
Ibtidoiy odam
termachilik, ovchilik, baliqchilik
bilan shug‗ullanib, o‗zining
odatdagi ehtiyojlarini tayyor mahsulotlarni o‗zlashtirish bilan qondirgan, ya‘ni
tabiat bergan ne‘matlar bilan kifoyalangan. Bu ne‘matlar uning atrofida
o‗sayotgan,
chopayotgan, o‗rmalayotgan, uchayotgan, suzayotgan va ovqatlanish
uchun yaraydigan narsalardan iborat bo‗lgan. O‗sha davrda inson tabiatga to‗la
singib ketgan va unga butunlay qaram edi. U tabiatdan ajralmagan va o‗zini unga
qarshi qo‗ymagan. Ayni shu sababli, o‗sha davrda faqat oziq-ovqat
mahsulotlarining mavjudligi va yashab qolishni ta‘minlovchi tabiiy sharoitlar bilan
belgilangan o‗zining oz sonliligi tufayli ibtidoiy odam
atrof muhitga sezilarli
darajada zarar etkazishga qodir emas edi.
Termachilikdan
insonga uning kundalik hayotida zarur bo‗lgan narsalarni
ishlab chiqarishga o‗tilishiga qarab, u tabiat resurslarini o‗z xo‗jalik muomalasiga
tobora ko‗proq jalb qila boshladi. SHu tariqa inson o‗zi yashayotgan muhitni
sezilarli darajada o‗zgartirdi. Xususan,
chorvachilik
ning rivojlanishi bilan
yaylovlardan yovvoyi hayvonlar siqib chiqarildi. O‗zlarining odatdagi yashash
joylaridan mahrum bo‗lgan bu hayvonlar soni kamaydi, ayrim
turlar esa butunlay
qirilib ketdi.
Insonning dehqonchilik
bilan shug‗ullanishga o‗tishi tabiatda bundan ham
kuchliroq o‗zgarishlar yasadi. Odamzot ekin maydonlariga joy ochish maqsadida
o‗rmonlarga o‗t qo‗yib, ulardagi daraxtlarni ildizi bilan qo‗pora boshladi. Odamlar
174
yashaydigan joylarda landshaftlar xususiyati o‗rmonlar kamayishi,
tuproq nurashi
va shu kabilar natijasida butunlay o‗zgardi.
Keyinchalik ariqlar va sug‗orish sistemalari qurilib, er osti boyliklari izchil
qazib olina boshlagach, tabiatdan foydalanish darajasi kengaydi. Temir paydo
bo‗lishi bilan insonning texnik
imkoniyatlari keskin ortdi, mehnat qurollari
takomillashtirildi, yanada murakkabroq muhandislik va sug‗orish inshootlari paydo
bo‗ldi. Inson tabiatni asta-sekin tashqi va o‗ziga qarshi kuch sifatida idrok etib,
tabiat bilan ayniy mavjudotdan undan farq qiladigan mavjudotga aylanib bordi.
Toshqinlar, yong‗inlar, qurg‗oqchiliklar, sovuqgarchiliklar, bo‗ronlar va
zilzilalar insonning yashovchanlik qobiliyatini sinovdan o‗tkazdi, uni shafqatsiz
stixiyaga qarshilik ko‗rsatish usullarini izlashga majbur qildi. Xavfdan saqlanish va
o‗zini himoya qilish imkoniyatlarining ozligi insonda qo‗rquv
va ishonchsizlik,
qudratli tabiatga butunlay qaramlik tuyg‗ularini uyg‗otdi. Bunday kayfiyat insonni
ming yilliklar mobaynida ta‘qib qildi va qadimgi xalqlarning turli miflari va
afsonalarida, shuningdek ularning dastlabki diniy tasavvurlarida o‗zining yorqin
ifodasini topdi. Xususan, so‗nggi zikr etilgan tasavvurlarda Quyosh, Oy va ayrim
predmetlar alohida o‗rin egalladi, ularga sig‗inish talab etildi. CHaqmoq, yashin,
bo‗ron kabi tabiiy hodisalar inson tabiatga ehtiromsiz munosabatda bo‗lgani uchun
unga yuborilgan yot kuchlar sifatida yoki xudolarga
itoat etmaganlik uchun jazo
sifatida talqin qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
