Нигинахон шермухамедова

Vaqt tartibi va yo‗nalishi
. Vaqt shakllanishi yoki o‗tishining ob‘ektiv 
xususiyati to‗g‗risidagi masala qadimdan hozirgi kungacha qizg‗in bahsga sabab 
bo‗layotgan muammodir. Odatda, vaqt tartibi va yo‗nalishi to‗g‗risida so‗z 
yuritilganida, uning o‗tmishdan hozirgi vaqt orqali kelajakka o‗tishi nazarda 
tutiladi. Vaqt bir yo‗nalishli, nosimmetrik va orqaga qaytmaydigan jarayon sifatida 
namoyon bo‗ladi.
Borliq hodisalarini vaqtda tartibga solish uchun «vaqt» tushunchasining ikki 
majmuidan foydalanilgan: 
«O„tmish – hozirgi vaqt – kelajak» tushunchasining 
sifati va mazmunini ifodalashda vaqtning psixologik tavsifi ko„proq mos keladi. 
Vaqtning miqdoriy tahlil uchun : «oldin – ayni bir vaqtda – keyin» tushunchalari 
qo„llaniladi
. 
Borliq hodisalarini vaqtda tartibga solish uchun «vaqt» tushunchasining ikki 
majmuidan foydalanilgan: 
A majmui – «o„tmish – hozirgi vaqt – kelajak» va V 
majmui – «oldin – ayni bir vaqtda – keyin». Vaqtning miqdor ko„rsatkichlari qayd 
etilgan hollarda vaqt tushunchalarining ikkinchi majmuidan foydalanilgan
. 
Masalan: 4 minut oldin, 5 minut keyin va h.k. miqdor tahlilini ifodalaydi. Ammo 
tilimizning tuzilishiga ko‗ra 4 soat «o‗tmish», 5 minut «kelajak» qabilida gap 
tuzish imkoni yo‗q. Vaqtni tushunishning bu ikki xil jihati 1908 yilda J.Mak-
Taggart tomonidan aniq tavsiflangan. U «vaqt» tushunchasining ikki majmui 
haqidagi tasavvurni ilmiy muomalaga kiritdi. 
Tushunchaning ikki majmuini ajratish ayrim muammolar ta‘rifini aniqlash 
imkonini beradi. Bir tomondan, vaqt harakatchan yoki muvaqqat yo‗l, oqim va 
tranzitivlikning ifodasi sifatida tushuniladi. O‗tmish, hozir va kelajakda mavjud 
voqealar vaqtning mazkur holatiga nisbatan uzluksiz o‗zgaradi. O‗tmishdagi 
voqealar yanada o‗tmishga chekinadi, bo‗lajak voqealar esa yaqinlashadi. Vaqt 
shakllanishining mazkur jarayoni ko‗pincha «vaqt daryosi», «vaqt oqimi» kabi 
ibora va o‗xshatishlar orqali ifodalanadi. Ayni vaqtda, uzluksiz o‗zgaruvchi 
voqealar o‗zgarmas tartibda yuz beradi.