Нигинахон шермухамедова

Barqarorlik 
va 
o‗zgaruvchanlik 
dialektikasi.
Barqarorlik 
va 
o„zgaruvchanlik dialektik xususiyat kasb etadi: o„zgaruvchanlikdan barqarorlik 
paydo bo„ladi, barqarorlik esa ertami-kechmi – o„zgaruvchanlikka aylanadi. Ular 
bir-birining o„rniga kelib, tebranuvchan rejimni yaratadilar.
Sinergetika (yunon. sinergiya – hamkorlik, hamdo‗stlik) XX asrning 70-
yillari o‗rtalarida vujudga kelgan ilmiy tadqiqotlarning fanlararo yo‗nalishi bo‗lib, 
uning doirasida o‗zini o‗zi tashkil etish va o‗z-o‗zidan tartibsizlanish jarayonlari, 
turli xil tabiatli ochiq nochiziq muhitlarda xaosdan tartibga va aksincha – tartibdan 
xaosga o‗tish jarayonlari o‗rganiladi. Sinergetika tasodifiy qo‗yilgan nom emas, 
balki ilmiy tadqiqotlarning mazkur yo‗nalishi doirasida ilgari surilgan 
dunyoqarashning asosiy jihatlarini birlashtiruvchi o‗ziga xos timsoldir. 
«Sinergetika» atamasini G.Xaken o‗zini o‗zi tashkil etish jarayonlarida ko‗p sonli 
kichik tizimlarning muvofiqlashtirilgan o‗zaro aloqasi bilan belgilangan jamoa 
o‗ynaydigan muhim rolga urg‗u berish maqsadida taklif qilgan. Sinergetika 
murakkab tizimlarni, ularning tadrijiy rivojlanish jarayoni va o‗zini o‗zi tashkil 
etishini, ya‘ni Koinot asoslarini o‗rganadi. Sinergetika yordamida evolyusiyaning 
Darvindan keyin amal qilayotgan hozirgi paradigmasi ta‘riflangan.
Sinergetikaga yangi ilmiy paradigma sifatida qisqacha tavsif beradigan 
bo‗lsak, u uch asosiy g‗oyani o‗z ichiga oladi. Bular:
1) o‗zini o‗zi tashkil etish; 
2) ochiq tizimlar; 
3) nochiziqlik.
Tabiatda yuz berayotgan barcha hodisalar bir-biri bilan u yoki bu darajada 
bog‗liqdir. Xo‗sh, bu aloqa qanday xususiyat kasb etadi? Mazkur hodisalarni 
tavsiflovchi kattaliklar o‗rtasidagi aloqalarni qanday qilib to‗g‗ri aks ettirish 
mumkin? 
Klassik tabiatshunoslik zamirida eng avvalo chiziqli asos yotadi: bir 
mustaqil kattalikning teng o‗zgarishlariga albatta tobe kattalikdagi teng 
o‗zgarishlar muvofiq kelishi lozim. Biz o‗zimiz yashayotgan dunyoning chiziqli 
ekanligiga ko‗p sonli misollar topishimiz mumkin. Ammo bu mazkur dunyo 
qonuniyatlarining kichik bir qismidir.

---

389 
Tabiatning eng muhim xossalari bunday izchil, lekin haddan tashqari ideal 
chiziqli sxema doirasiga sig‗maydi. Nochiziq dunyo – bu klassik fan ko‗nikkan 
qonuniyatlardan butunlay farq qiladigan qonunlar amal qiluvchi dunyo. O‗zini o‗zi 
tashkil etishga qodir bo‗lgan tizimlar turkumi – bu ochiq va nochiziq tizimlardir.
Tizimning ochiqligi unda atrof muhit bilan moddalar va energiya (resurslar) 
almashinuvi manbalari va oqimlari mavjudligini anglatadi. Manbalar va oqimlar 
yakka va ko‗p sonli bo‗lishi mumkin. Almashinuv jarayonlari ochiq tizim 
chegarasi orqaligina emas, balki tizimning ichki nuqtalari va sohalari orqali ham 
yuz beradi.
Nochiziqlik tushunchasi matematikadan kirib kelgan. Bunda birdan katta 
darajadagi izlanayotgan qiymatlarni va muhit xossalariga bog‗liq bo‗lgan 
koeffitsientlarni o‗z ichiga olgan matematik tenglamalar o‗rganiladi. Bunday 
nochiziq tenglamalar bir nechta har xil echimlarga ega bo‗ladi. Nochiziqlikning 
fizik mazmuni: echimlar to‗plamiga mazkur tenglamalar bilan tavsiflanayotgan 
nochiziq tizim evolyusiyasining yo‗llari to‗plami muvofiq keladi.
Falsafiy nuqtai nazardan nochiziqlik g‗oyasi quyidagi g‗oyalar vositasida 
sharhlanishi mumkin: 1) evolyusiya yo‗llarining ko‗p variantliligi, muqobilligi; 2) 
mazkur muqobillar orasidan eng maqbulini tanlash; 3) evolyusiyaning o‗zgaruvchi 
sur‘ati; 4) evolyusiya jarayonini orqaga qaytarib bo‗lmasligi; 5) «kichikning 
o‗sishi» yoki «fluktuatsiyalarning kuchayishi»; 6) ta‘sirchanlik bo‗sag‗asining 
xossasi (bo‗sag‗adan quyida hamma narsa kamayadi, unutiladi, yuqorida esa – 
aksincha, hamma narsa bir necha baravar ko‗payadi); 7) evolyusiya yo‗llarining 
diskretligi (evolyusiyaning har qanday yo‗li emas, balki bu yo‗llarning muayyan 
doirasi amal qilishi mumkin); 8) o‗zgaruvchanlik – jarayonlar yo‗nalishining 
tasodifiy o‗zgarishlari; 9) ochiq nochiziq muhitning o‗zida majburiy yoki spontan 
o‗zgarishlar yuz berishi mumkinligi (bu uning evolyusiyasi jarayonlari manzarasi 
butunlay o‗zgarishiga olib keladi).
Sinergetikada o‗zgaruvchanlikni ikki xil ma‘noda tushunish mumkin:
1) bifurkatsiya paytidagi yo‗l tanlash vaziyati sifatida. Bunda rivojlanishning 
u yoki bu attraktorga chiqish sifatidagi turli yo‗lari ochiladi;
2) jarayonlarning kichik fluktuatsiyalarga ta‘sirchanligi ma‘nosidagi 
o‗zgaruvchanlik sifatida. Metodologiya nuqtai nazaridan, turg‗unlikning to‗g‗riroq 
talqini ikkinchi holatda qayd etilgan. O‗zgaruvchanlik deganda o‗ta jadal 
sur‘atlarda o‗sib borish jarayonlari tushuniladi.
O‗zgaruvchanlik doim ham salbiy oqibatlarga olib kelavermaydi. U barqaror 
rivojlanish omili bo‗lib xizmat qilishi ham mumkin. Faqat muvozanat holatidan 
uzoqda bo‗lgan tizimlar, beqarorlik holatidagi tizimlargina o‗zini o‗zi spontan 
tashkil etish va rivojlanishga qodir. Mutlaqo barqarorlik va mutanosiblik 
evolyusiyani boshi berk ko‗chaga olib kirishi mumkin.