|
Energiyaning turlari
. Energiya turlarining hozirgi tipologiyasi yo moddiy
tashuvchilar – mexanik, issiqlik, kimyoviy tashuvchilarni hisobga olgan holda, yo
ularning o‗zaro ta‘sirlari turi – elektromagnit yoki gravitatsion o‗zaro ta‘sirga ko‗ra
tuziladi. Mexanik energiya kinetik (harakatlanuvchi jismlar tezligiga bog‗liq) va
potensial (jismlar holatiga bog‗liq) energiyaga bo‗linadi.
Termodinamikada erkin
va bog„liq energiya farqlanadi. Ba‟zan tashqi va ichki energiya to„g„risida so„z
yuritiladi. Tashqi energiya deganda mexanik energiya, ichki energiya deganda esa
to„liq energiyaning butun qoldig„i tushuniladi.
228
1962 yilda Piter Mitchel (Nobel mukofoti sohibi) nafas olish va fotosintez
paytida
vujudga
keluvchi
energiya
avval
elektr
hamda
protonlar
konsentratsiyasining ayirmasi ko„rinishida membrana bilan ajratilgan ikki bo„lim
o„rtasida yig„iladi, so„ngra ATF (adenozin trifosfat) sintezi uchun ishlatiladi,
degan farazni ilgari surdi.
Bu faraz o‗z tasdig‗ini topdi. SHu tariqa bioenergetika
energiyani o‗rganishga bevosita yaqinlashdi. Tibbiyotning bu yangi paradigmasida
kasallik energiya tarkibi o‗zgarishining natijasi sifatida paydo bo‗ladi, shu bois
tananing energetik tizimiga ta‘sir ko‗rsatish uchun davolash metodikasi taklif
qilinadi. Har bir organizmga xos bo‗lgan davolovchi kuchlar organizmni uning
oldingi normal holatiga qaytarish yo‗nalishida va muvozanatning yangi holatiga
olib keluvchi yo‗nalishda ta‘sir ko‗rsatishi mumkin.
«Energiya» fanda eng muhim tushuncha bo‗lib qolmoqda. Fan Olam moddiy
yoki energiya ekanini qayd etadi. Energiyaning saqlanish va o‗zgarish qonuni
jamiyat hamda uni tashkil etuvchi individlarga energiya ishlab chiqaruvchi va uni
o‗zgartiruvchi narsa sifatida qarashga majbur qiladi. Energiyaning saqlanish qonuni
qaytariluvchanlik, bir-biriga aylanuvchanlik, ekvivalentlardan foydalanishni
aniqlaydi. Ayni vaqtda hozirgi zamon tabiatshunosligi tiklana olmaslik g‗oyasini
ham ilgari surmoqda. Energiya isrofi va dissipatsiyasi (energiyaning tarqalishi)
tabiatshunoslar e‘tiboridan chetda qolishi mumkin emas edi. Hatto pozitivizm
asoschisi G.Spenserning (1820-1903) ham energiya qudratini «barcha hodisalar va
narsalarning negizi bo‗lgan cheksiz va boqiy Olam» deb tavsiflagan holda, qayta
taqsimlash, dezintegratsiya va integratsiya materiyaning yangi sifatini ham,
harakatning yangi turini ham yuzaga keltiruvchi evolyusiyaning real mexanizmlari
ekanligiga ishonchi komil bo‗lgan edi.
SHuni ta‘kidlab o‗tish lozimki, G.Spenser falsafasi aql-zakovatning yuksak
namunasi sifatida tan olinadi, ezoterik kayfiyatdagi mutafakkirlar doirasida esa,
ingliz faylasufi G.Spenser qadimgi misrliklarning donishmandlik xudosi Totning
inson shakl-shamoyilidagi timsoli hisoblanadi. U asoslash «ustasi» sifatida tarixdan
o‗rin olgan. G.Spenser o‗z faoliyati davomida «Asosiy negizlar», «Biologiya
asoslari», «Psixologiya asoslari», «Sotsiologiya asoslari», «Etika asoslari» kabi
asarlar yaratgan. Asarlarning nomlaridanoq ko‗rish mumkinki, ular falsafaning
bosh vazifasiga bevosita taalluqlidir. Spenserning fikricha, falsafaning bosh
vazifasi hodisalarni tavsiflash natijasida olingan bilimlarning birligi, «birlashuv»
darajasining yuqoriligidadir. Olim keng qamrovli, universal bilimlar tizimini
yaratish rejasini tuzdi va umrining 36 yilini 10 jildli «Sintetik falsafa» asarini
yozishga bag‗ishladi.
Falsafa barcha konkret hodisalarni birlashtirishi lozim.
Materiya va
harakatning uzluksiz qayta taqsimlanish qonuni sifatida tushuniluvchi barcha
omillarning birgalikdagi ta‟siri qonuni falsafa negizini tashkil etadi.
G.Spenser uni
quyidagicha tavsiflaydi: «Hamma joyda yuz beruvchi o‗zgarishlar – galaktikamiz
tuzilishini asta-sekin o‗zgartiruvchi o‗zgarishlardan tortib, kimyoviy parchalanish
jarayonini tashkil etuvchi o‗zgarishlargacha – tarkibiy qismlarning holatidagi
o‗zgarishlardir; ular hamma joyda materiyaning yangi taqsimlanishi bilan bir
qatorda, harakatning yangi taqsimlanishi ham yuz berishini muqarrar tarzda
229
nazarda tutadi»
1
. «Falsafa - qidiruvchi bilimlarning oliy birlashuvi koinotni shu
birgalikdagi harakat qonuniga mos keluvchi butunlik sifatida tushunishdan iborat
bo‗lmog‗i darkor»
2
.
G.Spenser ham, germetistlar ham energiyani buyuk tabiiy kuch sifatida
tavsiflaydi. G.Spenserning «cheksiz boqiy energiya» haqidagi qoidasi germetizm
ta‘limotining energiya hamma narsalar Aqlning energiyasidir, degan tezisiga
bevosita mos keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
