Нигинахон шермухамедова

Geografik determinizm. 
Inson faoliyati tabiiy muhitga to„la bog„liq degan 
g„oyani isbotlashga harakat qiluvchi mexanistik qarash geografik determinizmdir
. 
Bu oqimning asoschisi va atoqli namoyandasi fransuz ma‘rifatchi faylasufi 
SH.L.Monteske (1689-1755)dir. U «Qonunlar ruhi» deb nomlangan asarida o‗z 
konsepsiyasini atroflicha bayon etdi. Bu ta‘limotga muvofiq odamlar hayoti, 
ularning axloqi, qonunlari, odatlari va hatto siyosiy tuzumi ular yashaydigan 
geografik muhit va iqlim sharoitidan kelib chiqadi. U tabiat odamlarni 
tug‗ilgandan teng qilib yaratishini tan olib, so‗ng ularni geografik determinizm 
nuqtai nazaridan farqlaydi.
Mazkur yondashuvdan Monteske hatto qit‘alar ijtimoiy tizimlarining 
tahlilida ham foydalanadi. Bunda u, xususan, Osiyo va Evropa xalqlarining 
hayotini taqqoslaydi. Uning fikricha, Osiyo mo‗‗tadil mintaqaga umuman ega 
1
Қаранг: Мальтус Т.Р. Опыт о законе народонаселения. – СПб.: 1968. – С.469. 

---

182 
emas, shu sababli bu qit‘aning juda sovuq iqlimida joylashgan mamlakatlar juda 
issiq iqlimda yashaydigan mamlakatlar bilan bevosita tutashadi. Evropada esa, 
aksincha, mo‗‗tadil mintaqa ancha keng bo‗lib, bu erda iqlim janubdan shimolga 
qarab asta-sekin sovuqlashib boradi. Har bir mamlakat o‗z iqlim xususiyatlariga 
ko‗ra qo‗shni mamlakat bilan o‗xshash bo‗lgani bois, ularning o‗rtasida keskin 
farqlar kuzatilmaydi. Ayni shu sababli Monteske, Osiyoda ozodlik hech qachon 
o‗smaydi, Evropada esa u sharoitga qarab o‗sadi yoki kamayadi, deb xulosa 
chiqaradi. 
Uning odamlar ijtimoiy hayoti tabiiy sharoitlarga qattiq bog‗liq ekanligi 
haqidagi g‗oyalari va xulosalari keyinchalik nafaqat rivojlantirildi (masalan, 
G.T.Bokl, E.Reklyu, L.I.Mechnikov tomonidan), balki tabiat va jamiyatning o‗zaro 
bog‗lanishida sababiyatni inkor etuvchi oqim – geografik indeterminizm nuqtai 
nazaridan tanqid qilindi.