Нигинахон шермухамедова

Ijtimoiy ekologiya.
Ekologik falokatlar tarixi. 
Ijtimoiy ekologiya ilmiy va 
falsafiy bilimlar sohasi sifatida yaqindagina – XX asr 60-yillarining oxiridan 80-
yillarning o‗rtalarigacha bo‗lgan davrda vujudga kelgan. Ammo bu hol ekologik 
muammolar faqat eng yangi davr hodisasi degan ma‘noni anglatmaydi. Hech 
shubhasiz, ular o‗tmishda ham mavjud bo‗lgan, lekin biosfera rivojlanishining ilk 
bosqichlari haqida etarli darajada to‗la axborot yo‗qligi ular xususida asosan 
gipoteza tarzida so‗z yuritish imkonini beradi.
Bunday 
farazlar 
qatoriga, 
masalan, 
ekologik 
falokat 
natijasida 
dinozavrlarning qirilib ketishi haqidagi gipoteza kiradi. Er kurrasining ayrim 
mintaqalarida topilayotgan va tabiati jumboq bo‗lib qolayotgan mayda shisha 
sharchalarni o‗rgangan olimlar ularni meteoritning qotib qolgan moddasi bo‗lsa 
kerak, deb taxmin qilmoqdalar. Bundan taxminan 65 million yil muqaddam Er 
kattaligi diametrda bir necha kilometrga etadigan ulkan meteorit bilan to‗qnashgan 
degan xulosaga kelinmoqda. Mazkur to‗qnashuv natijasida kuchli yong‗inlar 
boshlanib, ulardan chiqqan tutun Erni qalin parda bilan o‗rab olgan va bu qattiq 
sovuq tushishi va o‗sha davrda yashagan dinozavrlar qirilib ketishiga olib kelgan.
Qadimgi manbalar amalda mavjud bo‗lgan sivilizatsiyalar halokati zamirida 
ham sof ekologik omillar yotishini ko‗rsatadi. Xususan, shumer sivilizatsiyasi mil. 
av. III ming yillik oxirida quyosh faolligi o‗zgarishi natijasida yuzaga kelgan qattiq 
qurg‗oqchilikdan halok bo‗lgan. Bir paytlar gullab yashnagan Dajla va Furot 
vohalarining sahroga aylanishi sug‗oriladigan dehqonchilik noto‗g‗ri olib borilishi 
oqibatida tuproqning nurashi va sho‗rlanishi natijasi deb hisoblanadi.
XIX asrda 
falokatlar nazariyasi
ayniqsa keng tarqaldi. Uni 1812 yilda 
fransuz olimi J.Kyuve (1769-1832) ilgari surdi. U geologik qatlamlarda 
kuzatiladigan hayvonlar va o‗simliklar qoldiqlarining tabiatini tushuntirishga 

---

184 
harakat qilib, Erda vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadigan tog‗ jinslarining 
qo‗qqisdan siljishlari er yuzasining relefini o‗zgartiradi va barcha tirik narsalarni 
halokatga duchor etadi, degan farazni ilgari surdi. Ammo bu g‗oya keyinchalik 
keng miqyosda o‗z izdoshlarini topmadi, chunki sayyoramiz, uning tarixi va 
tuzilishiga doir ilmiy bilimlarning faol rivojlanishi boshqa gipotezalarga boy 
material berdi va falokatlar nazariyasini XIX asrning oxirlaridayoq uning avvalgi 
jozibadorligidan mahrum etdi.
Bunga ilmiy bilimlarning butunlay yangi sohasi – 
ekologiya
ning paydo 
bo‗lishi ma‘lum darajada zamin hozirladi.