Нигинахон шермухамедова

panpsixizm – butun olamni ilohiylashtirish ta‟limotiga 
asoslandilar.
YAngi davr mexanikasi mazkur yondashuv mutlaqo asossizligini ko‗rsatdi. 
Mexanika nuqtai nazaridan, biron-bir jismni harakatga keltirish uchun unga 
qandaydir tashqi kuch ta‘sir ko‗rsatishi lozim. XVII-XVIII asrlarda mexanikaning 
rivojlanishi, u ayrim nomexanik hodisalarni (masalan, issiqlik hodisalari, hattoki, 
fiziologik hodisalarni) tushuntirishda erishgan yutuqlar shunga olib keldiki, 
harakatga ancha tor ma‘noda mexanik harakat, ya‘ni makonda oddiy ko‗chib 
1
Аристотель. Сочинения. Т.1. –М.: 1996. –С.81. 
2
Қаранг: Форобий // Фалсафа қомусий луғат. –Т.: Шарқ, 2005. -Б.431 
3
Қаранг: Ибн Сино // Фалсафа қомусий луғат. –Т.:Шарқ, 2005. -Б140 

---

144 
yurish sifatida qarala boshlandi. Umuman olganda, metafizik yondashuvlarning 
nomukammalligi so‗zning o‗z ma‘nosidagi harakatni, uning alohida turi – ko‗chib 
yurish bilan tenglashtirish; harakatga atribut emas, balki modus sifatida qarash; 
birinchi turtkining zarurligiga ishonch bilan bog‗liq edi.
Bunday yondashuvlarning nomukammalligini ko‗pgina mutafakkirlar 
bilishgan. Masalan, ingliz materialist faylasufi Jon Toland (1670-1722) dinni 
tanqid qilar ekan, harakatni materiya atributi, deb tan olgan. U «Men harakatni 
materiyaning muhim xossasi, deb bilaman. Boshqacha aytganda, o‗tkazmaslik va 
ko‗lamlilik materiya tabiatiga qanday xos va u bilan uzviy bo‗lsa, harakat ham 
materiya tabiatiga shunday xos va u bilan uzviydir. Binobarin, harakat materiya 
ta‘rifidan uning tarkibiy qismi sifatida o‗rin olishi lozim», deb yozgan
1
. J.Toland 
harakatning barcha shakllarini mexanikaga bog‗lamagan, balki uni umumiy ichki 
faollik sifatida tushungan. Harakatning atributliligini fransuz materialist faylasufi 
Deni Didro (1713-1784) ham isbotlashga harakat qilgan. Uning fikriga ko‗ra, 
«Mutlaq harakatsizlik tabiatda mavjud bo‗lmagan abstrakt tushunchadir», 
«Harakat materiyaning uzunlik, chuqurlik, kenglik kabi haqiqiy xossasidir»
2
. 
D.Didro mexanitsizmni, ya‘ni harakatni makonda ko‗chib yurishgagina bog‗lashni 
rad qilishga harakat qildi. U tabiat abadiy harakat va rivojlanishda bo‗ladi, deb 
hisoblagan. Uning fikricha, borliq bir shaklda halok bo‗ladi va boshqa shaklda 
vujudga keladi, materiyaning faolligini o‗z-o‗zidan harakat g‗oyasi bilan 
tushuntirish mumkin.
O‗z-o‗zidan harakat g‗oyasi materiyaning ichki ziddiyatliligi, shuningdek, 
xilma-xilligi bilan belgilanadi. Materiya son-sanoqsiz har xil sifatli elementlardan 
tashkil topadi. Ularning to‗qnashuvi va o‗zaro ta‘siri abadiy harakat, o‗zgarish va 
rivojlanishni tushunishga yordam beradi.
Fransuz materialistlari asosiy e‘tiborni harakatning ichki manbaiga qaratib, 
«harakat» tushunchasining eng mazmunli ta‘rifini topishga harakat qildilar. 
P.Golbax harakat mexanizmini yoritar ekan, uning ikki turini farqlashni taklif qildi. 
Birinchi – «jismlarning joydan-joyga ko‗chishidan iborat bo‗lgan massalar 
harakati»; bunday harakatni biz bevosita kuzatishimiz mumkin. Masalan, biz tosh 
qanday tushayotgani, sharning yumalayotgani, qo‗l harakatlanayotgani yoki 
holatini o‗zgartirayotganini ko‗rishimiz mumkin. Ikkinchi – «muayyan jismga xos 
energiyalarga, ya‘ni mohiyatga, bu jism tashkil topgan materiyaning ko‗rinmas 
molekulalari uyg‗unligi, ta‘siri va qarshi ta‘siriga bog‗liq bo‗lgan ichki va yashirin 
harakat». Harakatni u «muayyan jism o‗z o‗rnini o‗zgartirishi yoki o‗zgartirishga 
urinishiga yordam beruvchi kuch»
3
, deb ta‘rifladi. Hozirgi zamon falsafasida 
«harakat» tushunchasi «keng» ma‘noda umuman har qanday o‗zgarish haqidagi 
tasavvur sifatida talqin qilinadi. Harakatni umuman o‗zgarish sifatida tushunish 
harakat turlarining butun rang-barangligini uning muayyan bir turiga bog‗lash 
to‗g‗ri emasligi haqida ogohlantiradi va harakat shakllarining umumiy xususiyati 
va bir-biriga aylanish qobiliyatiga ishora qiladi. «Umuman o‗zgarish» deganda, 
1
Толанд Дж. // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001.-С.978 
2
Дидро Д. // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001.-С.110 
3
Гольбах // Всемирная энциклопедия. -М.: Современный литератор, 2001.-С.72 

---

145 
bizning ular haqidagi fikr-mulohazalarimizdan qat‘iy nazar, ob‘ektiv mavjud 
bo‗lgan barcha o‗zgarishlar, turli jarayonlar nazarda tutiladi.