Nemis adabiyoti tarixi

4-Ma’ruza

Uyg’onish davri adabiyoti

4.1. Ilk nemis gumanizmi.

4.2. Y.Royxlen va uning “Jaholatparastlar maktublari” asari
4.3. Ulrix fon Xutten va nemis uyg’onish davri.
4.4. Erazm Roterdamskiy va nemis gumanizmi.


Tayanch so’z va iboralar

. Uyg’onish davri (Renessans)

. Dogmatika
. Sholastika
. Gumanizm
. Fatsetiya
. Obsekurantizm
.Axmoqlar satirasi

Uyg’onish Davri Adabiyoti.

XV asrining ikkinchi yarmidan boshlab nemis adabiyoti ko’tarilish davriga qadam qo’ydi. Adabiyot insonning tuyg’ularining umuman fikrning xristian dogmatikasi va sxolostikadan ozod bo’lish ruhida, xalqning feodal va cherkov ta’qibidan qutilishni o’zida ifodalagan holda ravnaq topdi. Bu harakatning ilhomchilari gumanistlar (lotincha humano- insoniy) bo’lib – ilg’or olimlar, o’z davrining jamoat arboblari bo’lib, ular o’zlari zamondosh bo’lgan voqeilikning barcha hodisalariga insoniy manfaatlar nuqtai – nazaridan munosabatda bo’lar edilar. Ular dunyoviy ta’lim uchun san’at va fanni hayot bilan yaqinlashtirishi uchun intildilar.

Gumanistlar aqlga yuqori baho beradilar, sxolastik ta’limni rad etadilar. Shu sababli nodonlik, jaholatparastlikning har qanday ko’rinishlariga obskurantizmga, sxolastlarga, ularning soxta olimliklariga keskin qarshi turadilar.
Nemis gumanizmida xalq o’rtasida keng tarqalgan alohida adabiy janr mavjud bo’lib, nodonlik ustida kulishni o’z vazifasi deb bilar edi. Bunday “axmoqlar” satirasining (ya’ni johil hokimlar, axmoq ruhoniylar, soxta olimlar va b.) eng faol avtorlari S. Brant, Erazm Rotterdamskiy va boshqalar edilar.
Germaniyadagi universitetlar gumanistik fikrning o’choqlari bo’lganligi bilan xarakterlidir. Universitetlarda ilk bora antik dunyoning madaniy traqqiyoti bilan Italiya gumanistik madaniyati bilan oshno bo’lgan olimlar yetishib chiqdilar.
Gumanizm asosan iqtisodiy jihatdan ilg’or bo’lgan Germaniya shaharlarida (Nurenberg, Strasburg, Augsburg) , ya’ni januban g’arbga va sharqqa o’tadigan savdo yo’llari joylashgan shaharlarda tez ravnaq topdi. Yangi gumanistik san’at asarlari- Dyurer va Xolbayn plotnalari, G.Sags va I.Fishart she’rlari asosan shu shaharlarda yaratildi. German imperiyasining boshqa viloyatlari o’rta asr provensal chekka joylar hisoblanib u yerlarda obskurantizm, siyosiy reaksiya avj olgan edi. Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi Germaniyaning siyosiy jihatdan parokandaligi manbai hisoblanar edi.
Mamlakatda bir necha markazlar mavjud bo’lib, ularni idora etish butunlay knyazlar ixtiyorida edi. Ular mohiyat e’tibor bilan imperatorga qarshi emas edilar.
Milliy birlikning (butunlikning) yo’qligi milliy san’atning shakllanishiga monelik qilar edi. Nemis “uyg’onishi” ingliz Shekspir, ispan Servantes, fransuz Rable kabi yirik namoyondalariga ega emas. XV-XVI asrlar nemis adabiyotida ma’lum ma’noda provensiyalizm muhri bosilgan bo’lib, bu adabiyotga, ilmiylik, xonakilik va diniy muammolarni hal etish xos. Faqatgina ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy kurash yillaridagi (Refarmatsiya, Dehqonlar urishi ) adabiyotdagina inqilobiy ruh xos, shu davrdagina adabiyot umumiy manfaatlar jarchisiga aylangan( Lyuter, Xutten, Erazm).
Nemis gumanistlarining ijodi asosan mavkuraviy, satirik, axloqiy didaktik yo’nalishda ravnaq topdi.
XVI asr nemis adabiyoti deologik jihatdan bir hil bo’lmadi. Gumanistlar sxolistikani, nodonlikni aql-idrok, gumanizm pozitsiyasidan turib tanqid etdilar (Bular –Bebel, Royxlin, Erazm Roterdamski va b.). Ikkinchi guruhni esa reformatsiya harakatiga dahldor yozuvchlar tashkil etar edilar. (bular- Xutten, M.Lyuter va b.) Nemis renessansida burgerlik adabiyoti ham (Brant, Murner, X.Saks vab.) alohida o’rin egallaydi. Bu adabiyot vakillari meshchanlik turmushini tasvirlab bu hayotni burger manfaati nuqtai –nazaridan baholaydi. Bundan tashqari Germaniyada uyg’onish davrida xalq ijodi – xalq qo’shiqlar va xalq kitoblarida o’z konkret ifodasini topgan adabiyot ham mavjud bo’lgan.

ILK NEMIS GUMANIZMI

Ilk nemis gumanizmi italyan gumanistik madaniyatining kuchli ta’siri ostida shakllanadi. Birinchi nemis gumanistlar (Peter Luder,R.Agrekola va b) Italiya safarlaridan qaytib bilimlarning otashin targ’ibotchilariga aylandilar. Aksariyati maktablar tashkil etib, ularda klassik tillarni o’rganishni joriy etdilar, bu esa qadimgi grek va rim yozuvchilari ijodi bilan tanishish imkonini berar edi. Universitetlarda gumanistik to’garaklar faoliyat boshladilar. Dunyoviy bilimlarni targ’ib etishda Erfurt unversiteti alohida rol o’ynadi. Bu yerda gumanistlar faolyatiga serg’ayrat va iqtidorli pedagog Mutsian Ruf rahbarlik qildi. U o’z leksiyalarida ochiqdan-ochiq ruhoniylar bid’atini , sxolastik fanni, fikrning katolik dogmalar ta’qibidan ozod bo’lishni yo’qlab chiqdi.

Gumanizmning kuchli ta’siri Tubingen unversitetida, ayniqsa XVI asr boshlarida Xaynrix Bebel (Genricus Bebelius ,1472-1518) uning pedagogik va ijodkorlik ishida o’z ifodasini topdi. U o’zining shingil latifanamo hikoyalarida (Libri Facetiarun -fasetiyalar) obskurantlarga qaqshatqich zarba berdi. Shingil hikoyalar asosida voqelikdan olingan biror- bir voqea, hodisa, o’tkir luqma kabilardir. Shu munosabat bilan Maksimilan obro’li olimlarning mazkur masala bo’yicha fikrini olmoqchi bo’ldi. Bu bahsga ayrim universitetlar va uch olim shu jumladan E.Royxlin ham taklif etiladi. Barcha mutasaddilar Pfefferkornni qo’llab chiqdilar yoki betaraf qolishni ma’qul ko’rdilar. Faqat Royxlingina muqaddas kitoblarni saqlab qolish kerakligini uqtirdi va bu bilan u kitoblarning muhim madaniy ahamiyatini yaxshi anglashini namoyon qildi. Pfefferkorn 1511yili “Qo’l ko’zgusi” nomli pamflet yozib, Royxlenning yahudiyshunosligini shubha ostiga olmoqchi bo’ladi va uni yahudiylar sotib olgan deb da’vo qiladi. Shu munasabat bilan Royxlen imperatorga arz qiladi va Pfefferkorn bo’htonga qarshi qaratilgan “Ko’z ko’zgusi” nomli (1511) asarini yozadi. Bu asarda Pfefferkorn ayblarini asosli rad etadi. Royxlenning javobi nemis gumanistlarida katta taassurot qoldiradi. Mag’lubiyatga uchragan Pfefferkorn Kyolinlik ruhoniylarga yordam istab murojaat etadi. Ular o’z yordamlarini kuttirib qo’ymaydilar. Jaholatparastlarni qo’rqitish, tazyiq o’tkazish metodlariga murojaat etib, Royxlenni dahriylikda ayblaydilar va uni gunohlarini yuvishga undaydilar. Shunda Royxlen qo’liga yana qalam olishga va nemis ilmiy jamoatchiligiga murojaat etishga majbur bo’ladi. 1513 yili u “Oshkora e’tirof” bilan chiqib, unda Pfefferkorn bilan kurashishni batafsil bayon etadi. Undan so’ng u “Mening g’iybatchlarimdan himoyam” asarini yozib, unda imperatordan o’zini vijdonsiz raqiblaridan xalos etishni so’raydi. Royxlenning obskurantlar bilan bahsi butun Germaniyani qiziqtirgan bo’lib, gumanistik lagerni bir butun bo’lishni ta’minlagan bo’lsa, cherkov obro’siga bir qotor rahna soldi.
Gumanistlar Royxlenning jaholatparastlar bilan kurash orqali umummanfaatni himoya qilayotganini angladilar. Shu boisdan Erfurt universiteti gumanistlar to’garagining rahbari Mutsiyan Pruf shunday deb yozgan edi: “Varvarlar bizga qarshi fitna uyushtirdilar. Biz birlashmog’imiz va umumiy kuchimizni dushmanga qarshi yo’naltirmog’imiz kerak. Agar biz shunday qilmasak, biz mag’lubiyatga uchraymiz va oqibatda fan ham nobud bo’lishi muqarrar ”. Royxlinga uning do’stlari, maslakdoshlari maktub yo’llashar, bu esa uning oxirigacha kurashishga bo’lgan ishonchini mustahkamlar edi. 1513 yili u Maynsga sudga chaqiriladi. Xalq uni tantanali kutib oladi. Uni qahramon sifatida sharaflaydilar. Gumanistik va demokratik diralarning madadi Royxlinga sud jarayonini o’z foydasiga hal etish imkonini beradi.
1514 yili u ’’Mashhur kishilar xatlari,, ni e’lon qiladi. Bu to’plamda u Pfefferkorn va ko’lnlik ruhoniylar bilan kurash tufayli uning nomiga kelgan xatlarni chop ettiradi.Manzara oydinlashadi.Gumanistik ’’partiya,, katta kuchga egaligi hammaga ayon bo’ladi. Germaniya adabiy jamoatchiligi jaholatparastlar ham o’z javoblarini berishlarini kutdi. Gumanistlar bu ahvoldan foydalanib ’’Jaholatparastlar xatlari,, (1515 –1-qism; 1517 –2-qism) ni e’lon qilib go’yo Pfeffkorn maslakdoshlarini yozishmalarini e’lon qilgandek bo’ladilar. Aslida bu obskurantlarga qaratilgan satira bo’lib, gumanistlar guruhi tomonidan yozilgan edi. Garchi gumanistlar tomonidan yozilgan bo’lsa ham, jaholatparastlarning xarakterlari, ularning manfaatlari shu qadar xaqqoniy aks ettirilgan ediki, xatlardagi epistolyar uslub hattoki obskurantizm tarafdorlarini ham gangitib chalg’itar edi. Dastavval ular (obskurantlar) bu asarni mamnuniyat bilan kutib oldilar, o’z ’’partiya,, lari saflarning mustahkamligining shahodatnomasi deb bildilar. Lekin tezda obskurantlar o’z xatolarini anglab, tasvirlab bo’lmas darajada g’azablandilar. Chunki ’’Jaholatparastlar xati,, da o’z nodonliklari va axloqsizliklarini yodnomasi edi. Satira ularni jahonga qanday bo’lsalar shu tarzda nomoyon etgan edi- ya’ni mudroq nodonlikda, ma’rifat dushmanlari sifatida gavdalantirgan edi. Bu asar ularning nodonliklarini umummuhokamasiga qo’yib butun o’qimishli Germaniya oldida sharmisor qilgan edi. O’z olimliklari bilan maqtangan bu magistr va doktorlar haqiqatda nodon (bilimsiz) , hatto lotin tilidan bexabar kimsalar bo’lib chiqdilar. Ularning bilimlari shu qadar nochorki, ular ’’magister nostrandus,, mi yoki ’’noster magistrandus,, ning to’g’ri yozilishini ham bilmaydilar.
Hamma xatlar bir shaxsga – Ortuni Graysiga, ya’ni Ko’ln obskurantlari yalovbardoriga yo’llangan. Uning ko’p sonli muxlislarining nomlari ham ’’gapiruvchi,, nomlardan iborat ;Gung, Labchertar, Eshakbon, Befahm, Garangquloq kabi. Ular juda ko’p masalalar bo’yicha o’z homiylaridan maslahatlar so’raydilar. Masalan , Haynrix Shvaxumel degan kimsa Orti undan ro’za kuni tuxum yeb gunoh qilgani yoki qilmaganini tushuntirib berishni so’raydi. Boshqa birovi – Konrad Oboltus ba’zi so’z va iboralarning kelib chiqishini qay darajada tushuntirayotganligini (to’g’ri yoki noto’g’riligini) bilmoqchi bo’ladi.
Obaltusning fikricha Merkuriy degan xudoning ismi mera va kura so’zlaridan tashkil topgan emish,chunki savdogarlar homiysi,savdogarlar esa o’lchov bilan sotadilar va hammalari tovuqxo’rlardir.Boshqa birovi masalan,xudojo’y Peter To’ppning fikricha, ruhoniylarning grammatikani bilishlari shart emas emish,ularning grek va yahudiy tillarini bilishlari nomuhim emish, “joholatparastlar ” Gomer, Vergiliy va boshqa antik yozuvchilar haqida umuman tasavvurga ega emaslar.Ularning shaxsiy “ijodlari” esa poetik san’atni masxara qilishdan boshqa narsa emas.Ortuin Gratsiyga xat yozuvchilar gumanistlarga nafratlarini yashirmaydilar.Ular gumanizm ta’sirida jaholat parokanda bo’layotganini his etadilar xalq orasida “olim ”likka qiziqish aynib borayotgan e’tirof etishga majbur “jaholatparast maktublari ” katta e’tibor qozondi.Sxolastlarni obro’sizlantirishda gumanistlar pozitsiyalarni mustahkamlashda muhim rol o’ynaydi. “Maktublarning” avtorlari hozirgacha ma’lum emas.Krot Rubsan (Erfurd) va ko’lnlik Xermangush birinchi qismning avtorlarida taxmin qilinadilar.Ikkinchi qism esa Ulrih fon tomonidan bitilgandir.