Nemis adabiyoti tarixi

ULRIX FON XUTTEN (1488-1523)

Ulrix fon Xutten nemis uyg’onishining eng iqtidorli publisistlaridan hisoblanadi.U iqtidorini, qalam qudratini Rim papasi , knyazlarga qaratib kuchli, mustaqil,imperotor tomonidan birlashtirilgan Germaniya uchun kurashadi.Xutten eng avvalo jamoat sifatida o’z asarida siyosiy ruhni singdirgan edi.

Xutten kambag’allashgan dvoryan zotidan bo’lib,Germaniya janubidagi Frankonida tug’ilgan.11 yoshida benetik monastrida diniy matlab bo’lish uchun tayyorgarlik ko’ra boshlaydi.Bu yerda u lotin tilini chuqur o’zlashtiradi.Monaxlik hayotiga nafrat ham shunda uyg’onadi.Keyinchalik u monastrdan qochib ketadi va uning Germaniya bo’ylab sarsonlik-sargardonlik davri boshlanadi.Shu davrda gumanist Krot Rubson bilan yaqinlashadi.Erfurt va boshqalar unversitetlarda tahsil ko’radi.
Xutten shoir sifatida ham o’z imkonyatlarini sinab ko’radi.
1511 yili lotin tilida uning “She’r tuzish san’ati to’g’risida” nomli poemasi yaratiladi. 1511 yili Xutten Italiyaga safar qiladi, otasi o’gitiga ko’ra Boloniya universitetida huquqshunoslik bo’yicha ma’ruzalar tinglaydi, qadimgi grek yozuvchlari, ayniqsa, Lukiyan va Arestofan ijodi bilan yaqindan tanishadi.
Xuttenning yozuvchilik tajribasi uning satira va pomflet janriga moyilligini namoyish etadi. 1515 yil Vurtenberg gersogligining hokimi Ulrix xiyonatkorona ravishda uning inisi Xansni o’ldirib, uning qaylig’ini o’z jazmani qilib olmoqchi bo’ladi.Bu voqea dvoryanlarning g’azabini qo’zg’aydi. Qarindoshchilik tuyg’ularigina emas, tahqirlangan ritsarlik sosloviyasi Xuttenni kurashga chorlaydi. U hokimga qarshi aybnoma- nutq yozadi. Xutten qarindoshlari tomonidan tarqatilgan aybnoma Germaniya sarhadlaridan tashqarida ham e’tibor qozonadi. Satira nemis jamoatchiligida katta taassurot qoldiradi. Bundan rag’batlangan Xutten Ulrixga qarshi yana 4 aybnoma bitdi unda uning tuban kirdikorlarini fosh etdi. Vurtenberg hokimini fosh etar ekan, u faqat o’z raqibini ko’zda tutibgina qolmay, butun knyaz despotizmini sipirib tashlashni o’z vazifasi deb bildi. Uning satirasi yirik sotsial siyosiy umumlashmaga ega edi. Aybnomalarning kishilar ongiga ta’siri ham shunda. Xutten, avval qayd etganimizdek, “Jaholatparastlar xatlari” ikkinchi qismini faol avtorlaridandir. Shunga qaramay, Xutten publisistikaning eng yorqin sahifalari katolik cherkoviga qarshi kurashni ifodalashga bag’ishlangandir. Rimga, pop hokimiyatiga qaratilgan chiqishlar bilan u pop obro’sini to’kdi va bu bilan reformatsiya ishiga hissa qo’shdi. Ayniqsa uning popga qaratilgan “Musohaba”, “Bezgak” (Lixoratka), “Vadisk yoki rimlik uchovlon ”(Rimskaya troitsa), “Kuzatuvchilar”, “Bulla yoki Krushbulla”, “Qaroqchilar” asarlari uning eng yaxshi ijodiy merosini tashkil qiladi. Bu asarlar lotin tilida ikki nashrda 1520 va 1521 yillarda e’lon qilindi. Popga qarshi kayfiyat Xuttenning “Vadisk yoki rimlik uchovlon” musohabasida (dialogida) ayniqsa, ravshan ifodalangan. Bu o’z ruhiga ko’ra haqiqiy revalutsion proglamatsiya bo’lib, nemislar Rimga qarshi ochiq isyonga undovchi asar edi. “Vadisk” Rim papasida ildiz otgan barcha markazlarni uchlikka bo’ladi. Uning fikricha katoliklar Rimda uch narsani qadrlaydi: papaning obro’si, xudojo’ylar qudrati va indulgansiya. Qashshoqlar va boylar uch xil “narsani” tamaddi qiladilar: qashshoqlar ko’kat, piyoz va sarimsoqpiyoz, boylar esa mehnatkash terlari, xristianlardan undirilgan prosentlar va o’ljalar. 60 sahifada uzluksiz shunday kamchiliklar sanab berilgan. Xutten tez-tez takrorga murojaat etadi, lekin uning satirasi borgan sari olovlanadi, nemislarning rimlik talonchilarga va mushtumzo’rlarga qarshi qo’zg’olon ko’tarishga, ularning qonini so’rganlarning etini suyakka yopishtirganliklarini qahr bilan yozadi. “Suyakka borib etgan xaromzodalar endi miyani so’rishlari qoldi”. “Bunday bo’rilarni xanjar bilan shilish o’rniga yunglarini silashimiz ularga qo’l teqqirishga hayqishimiz kerak. Qachongacha biz g’aflatda yotamiz, xo’rliklarga, Germaniyaga keltirilayotgan zararga qachon qasos olamiz”. U garchi papaga qarshi kurashib mustahkam ritsarlik hokimiyatini tiklashga uringan bo’lsa ham, mayda dvoryanlik manfaatrlarini himoya qildi. U ozodlik haqida ko’p yozdi, hayotning demokratik tuzimi, mamlakat yaxlitligi kabi shiorlar ostida K. Marks, F. Engelsga yozganidek “eski imperiya haqidagi mushtumzo’rlik huquqi haqidagi orzular” yashiringan edi. Xuttenning “Musohabalari” (Dialogi) Germaniyada shunday ham qizigan muhitni alangalatdi, mamlakatdagi papaga qarshi kayfiyatni kuchaytirdi. Bu xabar papa saroyigacha yetib bordi. Tashvishlangan papa barcha diniy arboblarga va knyazlarga xat yo’llab, Xuttenni titish va uni zanjirband qilib Rimga yo’llashni buyurdi. Xutten tepasida bulutlar to’plana boshladi. U o’lim dahshat solib turgan bir paytda cho’chimadi, nemis xalqiga murojaat etib, ularni birlashishga va dushmanga qarshi kurashishga chorladi. “Nemislar, uyg’oning, bo’yinni xam qilib hech narsaga yetishib bo’lmagach, qo’lga qurol olmoq kerak. Imillamang xudo bizga yor”, deb yozgan edi. O’zining ayrim she’rlari va publisistik asarlarini 20 –
yillarda nemis tilida yozganligi xarakterlidir. U, shuningdek, o’z dialoglarini nemischaga ham tarjima qildi. Bu esa uning asarlarining o’quvchilar davrasining kengayishiga, ta’sir kuchining o’sishiga sabab bo’ldi. Xutten og’zaki targ’ibot bilan kifoyalanib qolmay, qo’lda qurol bilan kurashdi. Shu niyatda u 1519 yili ritsar, shvab ittifoqi sarkardasi Frans fon Zikingen bilan tanishdi. Ularning ijtimoiy- siyosiy manfaatlaridagi mushtaraklik Triep arxiepiskopiga qarshi 1522 yili qo’zg’olon ko’tarishga undaydi. Lekin ritsarlar xalqdan, dehqonlardan butunlay ajralib qolganliklari sababli va ular timsolida o’z ezuvchilarini ko’rganliklari uchun ular bilan birlasha olmaganliklari sababli Zikingenning harbiy yurishlari muvaffiqiyatsizlikka uchraydi. Isyonchilar butunlay mag’lubiyatga uchraydilar. Zikingen jangda og’ir yarador bo’ladi. Xutten esa qochishga ulguradi. Dastlab Germaniyada bir qal’adan boshqasiga yashirinib yuradi va Erazm Rotterdamskiy huzurida panoh topish maqsadida Shvetsariyaga Bazelga o’tadi. Xutten faoliyatidan xabardor ehtiyotkor Erazm uni qabul qilmaydi. 1523 yilda o’lim to’shagidagi Xutten, yashashga hech vaqosi bo’lmay Surich orollaridan birida vafot etadi.