Neftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

2.2. Neftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti, neft va gazlarning klassifikasiyasi.
Bizga ma’lumki o’rta asrlarda Kavkaz orti va g’arbiy Ukrainada neftni oddiy usulda haydab, undan engil qismini ajratib olingan.
1821-1823 yillarda Mozdok shahrida aka-uka Dubinlar neftni xaydash uchun birinchi kub qurilmasini ishga tushirdilar. AQSh da birinchi neftni qayta ishlash zavodi 1860 yidda ishga tushirildi. 1917 yilga kelib Baku rayonida 53 ta neftni qayta ishlash qurilmalari, Grozniyda 6 ta, Oltiariqda 1ta ishlar edi.
Keyinchalik neftni ishlash bo’yicha ko’plab katta — katta zavodlar qurila boshladi. Zavodlar asosan neft mahsulotlarini iste’mol qiluvchi rayonlarga yaqin joylarda quriladi. Farg’onada 1959 yilda yirik neftni qayta ishlaydigan zavod ishga tushirildi. yiliga 8 mln. tonnaga yaqin neft qayta ishlanadi. Oltiariq zavodida neft yoqilg’i—yoqilg’i sxemasi bo’yicha, Farg’onada esa yoqilg’i —moy sxemasi bo’yicha ishlaydi. Hozirgi vaqtda Buxoro shahrida neftni qayta ishlash zavodi qurilib, ishga tushirildi. Bu zavodda gaz kondensatidan turli mahsulotlar olinadi.
Neftni qayta ishlashga tayyorlash, asosan neft dastlab suvsizlantirilib, shu jarayon bilan birga tarkibidan har xil tuzlarni, o’z navbatida uni xar xil mexanik aralashmalari ajratilib olinib, oltingugurt mikdori deyarli yuk kilinib , keyin qayta ishlashga junatiladi. Bu erda tuzsizlantirilgan neftda mikdoran 3 – 4 mg/l tuz va 0,1% suvning massa ulushi bulishi mumkin.
Neft va gazlarning klassifikasiyasi.
Ma’lumki, neft tuzilishi jihatdan juda murakkab tabiiy tuzilishga ega bo’lganligi uchun, uni o’rganish turli xil taxlillar asosisida olib boriladi. Dastlab neftning genezi xamda neft saqlovchi hududning paydo bulishi va uni izlab topish muammolari, sungra esa qayta ishlash uchun kimyoviy tarkibini o’rganish talab etiladi. Shu va shunga uxshagan savollarning echimini izlab topishga rasional klassifikasiyalash usuli yordam beradi. Buning uchun neftni nazariy va amaliy jixatdan izoxlab berish kerak buladi. Lekin shunga karamay bunday klassifikasiyalashni yaratish juda murakkab masala bulib, xozirgi vaktgacha anik echimini topgani yuk. Chunki u kuyidagi kiyinchiliklarga ega ; Birinchidan neft tarkibi, xattoki aynan bir konning ikki nuktasidan qazib chiqarilayotgan bulsada , kimyoviy tarkibi jixatdan esa juda xam bir – biridan kup fark kiladi. Ikkinchidan er ka’rida neftning paydo bulishi va bir turdan ikkinchi bir to’rga utish faktorlari, tarkibiy uzgarishlarining ketma – ket tarzda borishini progressiv tarzda o’rganishda bilimlarimizning etarli darajada emasligi. Uchinchidan neftning fizika – kimyoviy tuzilishini xamda boshka xarakteristikalarini bir vaktning uzida taxlil kilish, minimal klassifikasion parametrlarga tayanib maksimal informasiyaga ega bulishlik ancha kiyinchilik tugdiradi. Xozirgi vaktgacha neftni klassifikasiyalash uchun juda kup urinishlar bulgan, bu urinishlarning maxsuli sifatida faqat kimyoviy, giokimyoviy (genetik) va texnologik (sanoat va xomashyo) jarayonlar uchun 3 – 4 guruxga bulingan.
Kimyoviy klassifikasiyalash, neftni kimyoviy tarkibi, xamda uning aloxida olingan fraksiyalarining tarkibi tuzilishi jixatdan xar xilda ekanligiga asosladi.
Birinchi bo’lib, neftni kimyoviy klassifikasiyalash Gefer tomonidan 1907 yilda amalga oshirilgan. Lekin 20 asrning 60 yillarida Rossiyada va ko’pgina boshka horijiy davlatlarda neftning turli xildagi klassifikasiyasi tavsiya etilgan edi. Bu klassifikasiyalarning kamchiligi shundan iborat ediki neft faqat tuzilish jihatdan faqat uglevodorod degan nuqtai – nazaridan qaralgan edi. Ammo kimyoviy klassifikasiyalashda uglevodorod bo’lmagan tarkibini - komponentalarni ham hisobga olinishi kerak edi. Zamonaviy kimyoviy klassifikasiyalashda neftdagi oltingugurt miqdori, hamda smolali – asfal ten moddalar miqdorini ham bilish talab etiladi. Ba’zi bir klassifikasiyalashlarda muxim tomonlari keltirilgan bulib, unda neftning zichligi va oltingugurt mikdori xam inobatga olingan: -Neftning zichligi bo’yicha; engil, o’rta, og’ir va o’ta ogir neftlarga ajratilgan. Oltingugurt mikdoriga karab esa: kam oltingugurtli, oltingugurtli va yuqori oltingugurtli neftlarga ajratilgan. Uglevodorod tarkibning xarakteristikasi sifatida esa ammiaklarning sikloalkanlarga nisbati (A/S), va arenlarning sikloalalkanlarga nisbati (Ar/Sik) kabul kilingan. Neftning klassifikasiyalashni to’la – to’kis yoritish uchun, uni ikki bosqichli klassifikasiyaga bo’lib, o’rganish ba’zi bir adabiyotlarda keltirilgan. Birinchi bosqichda faqat neftning fizikaviy-kimyoviy xarakteristkalari o’rganiladi.
Ikkinchi bosqichda esa faqat uglevodorod tarkib o’rganiladi.
Masalan: birinchi bosqichda neftning zichliklari bo’yicha tahlili kiradi. Unda quyidagilar

1. 
   0 – juda engil va eng kichik zichlikka ega (_4²⁰ _ 0.80);
   
2. 
   1 – engil past zichlikka ega (0.80₄²⁰  0.84)
   
3. 
   2 – o’rtacha zichlikka ega (0.84₄²⁰  0.88)
   
4. 
   3 – og’ir yuqori zichlikka ega 0.84₄²⁰  0.88
   
5. 
   4 – juda ogir va o’ta yuqori zichlikka ega ²⁰0.92
   

Xuddi shunday oltingugurtning neftda massa ulushi bo’yicha; smolali - asfal tenlarning massa mikdori bo’yicha; ogir uglevodorodlarning (parafinlar) massa ulushi bo’yicha v. x. k. Ular 720 ta klassga bulinadi. Ikkinchi bosqichda; alkanlarning massaviy ulushi q_m; sikloalkonlarning q_Nh , xamda arenlari q_Aч  massaviy ulushi % larda berilishi tavsiya etilgan. Bu bosqichda 16 – ta sinfga bulinadi. Xozirgi vaktgacha neft nomenklaturasi tugrisida savol diskussiyali savol bulib kolmokda.
TEXNOLOGIK KLASSIFIKASIYA
Texnologik klassifikasiyalash juda katta amaliy axamiyatga ega. Neftning asosi sifatida uning ko’rsatgichlari olinadi. Bunda neft u eki bu neft mahsulotlari olish uchun xomashe bulib xizmat kiladi. Bu klassifikasiyaning eng asosiy bosh tavsiyasi; u eki bu neftni qayta ishlashda uta rasional sxemani tanlab olish, xamda olingan mahsulotlarni sifatini taxlil kilishdan iborat.
Bu texnologik klassifikasiyaga asosan neft 3 ta sinfga (I, II, III) bulinib o’rganiladi. Masalan oltingugurni mikdorini neftda va neft mahsulotlarida aloxida xolda o’rganiladi. Tinik rangli neft mahsulotlari (T_1, T₂, T₃) ga fraksiya bo’yicha bulinadi, ya’ni bunda temperatura 350⁰ S gacha ekanligi inobatga olinadi. Turt guruxga (M₁, M₂, M₃, M₄) – neft moylari; ikki guruxga (I₁, I₂) kovushkoklik indeksi bo’yicha ba’zaviy moylar, 3 xil tipdagi (P₁, P₂, P₃) – parafinli moylar kiradi.
To’laligicha neft sinflar, guruxlar, xamda xillarining ketma ketligi bo’yicha tashkil topganligi orqali xarakterlanadi. Kam oltingugurt birikmali neftda oltingugurtning miqdori 0,5% mass. gacha; benzinda 0,15%, reaktiv yoqilg’isida 0,1%, dizel yoqilg’isida 0,2%. Agarda birortasida oltingugurt miqdori belgilangan miqdoridan ko’p bo’lsa, u holda neft oltinguturt birikmali deyiladi.
Oltinguturtli neftda oltingugurtning miqdori 0,5 dan 2,0% gacha dizel yoqilg’isida 1,0% gacha.
Yuqori oltingugurt birikmali neftda oltinguturtni miqdori 2%dan ko’p bo’ladi.
350° S gacha qaynovchi fraksiyalarning miqdoriga qarab neftlarni uch xilga bo’linadi. T₁ — 45 % dan ko’p. T₂ — 45 — 30%, TZ —30% dan kam.
Yog’ fraksiyalarini miqdoriga qarab: M₁ — 25% dan ko’p, M₂ — 25-15% gacha, M₃ - 15% dan kam.
Parafinlar miqdori 15%gacha bo’lib, undan deparafinizasiya qilmasdan reaktiv yoqilg’isi va qishki dizel yoqilg’isi (tqotish. -45°C) xamda surkov moy mahsulotlari olish mumkin bo’lsa — kamparafinli neft deyiladi — P₁. Agarda shu sifatli mahsulotlarni birontasini olish mumkin bo’lmasa, u holda parafinli neft deymiz — P₂.
Tarkibida 60%dan ko’p parafinlari bo’lsa yuqoriparafinli — P₃ neft deyiladi_.