Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

a -litologik ekran holatida; b -egilgan antiklinal qatlamda.
1-neft (skn gaz) ekrailashgan tabiiy rezernuarlariing qismi.

Massiv rezervuar bilan litologik rezervuar orasi- dagi urta holat ham tabiatda kup uchraydi (10-rasm).

10-rasm. Tabiiy rezervuardagi qatlami (A, B, G), massivli (Ye, J) va litologik (V,D) neft va gaz guzokdari.

Tog jinslari: 1-tsrrigsi; 2-xemogen; 3-karbonag; 4-guzok; 5- sgragigrafik iomuvofikdikiing yuzasi.
Gidrodinamik jihatdan neft va gaz rezervuarlar holatini urganish katta amaliy ahamiyagga egadir. Shuning 103

uchun tabiatda uchraydigan rezsrvuarlarni gidrodinamik jiqatdan ochiq, yarim ochiq va yopiq turlariga mansub qilish mumkin. Gidrodinamik jixatdan snik, rszervuarlar aksari- yag qolatlarda yuqori (anomal) bosim mintakasiga aylanib (zona AVPD) qoladi. Busha yorqin misol qilib Farkopa vodipsidagi litologik uyumlarni va birnnchi galda Min- |buloq kopi uyumlarini ksltirish mumkin.
Demak, yuqorida keltirilgan tasnifga qushimcha qilib oralikdagi tur: massiv-qatlam va notoʻgʻrp massiv-qatlam xamda gidrodinamik ochiq, yarim ochik, va yopiq turlarni ki- rigsak maqsadga muvofik, buladi, deb uylaymiz.

2. 
   Neft va gazlarni saklagich (qopkok) gogʻ jinslari
   

Neft va gaz uyumlarining yer bakrida hosil bulishi va guplanishi shartlaridan esh muhimlaridan biri nef g va gazlarni sakdanishini, yaʼni tunlaiib tarqalib kstmasli gini taʼminlovchi sharoitlaridan nsft-gaz sakdagichlari nish mavjusligidir. Saqdagichlar kollektorlarning xam usg, x,am ost gomonlaridan ularga qopqoq buladilar va shu tariqa malum joylarda neft va gaz uyumlarining saqlanib qolishiga xizmat qiladilar. Kopqoq jinslar aksariyat de- yar shk utkazuvchanlikka ega bulmaganliklari tufayli ular na yuqoriga va na nast lomota neft va gazlarning tarqalib ketmasliklarining, asosiy omili buladilar. Aksariyat \ollarda kollektorlar bilan oʻtkazuvchan bulmagan qopqoq jinslarning almashinib turishi natijasida kup qatlamli neft va gaz konlari hosil buladi. Qopqoq jinslar uzshshsh kulami. qachinligi, utkazmaslik darajalari va boshqa kursatkichlari (litologik tarkibi, turli mineral- tarpish mavjudligi) bilan turli tumandir.
Tabiatda eng kup tarqalgan sakdagich jinslar - gil- lar va evoporit (osh tuzi, gips, angidrit) jinslardir. Ulardan gashqari yana qatgiq va zich ohaktoshlar, argillit va alevrolptlar xamda boshqa tog jinslari baʼzan qopqoq jins vazifasini utashlari mumkin, lekin ularda malum darajada yorikliklar mavjud bulib qolsa, ular qonqoq jins yepfatida uz xususiya glarini malum darajada yuqotgan buladilar. Gilli jinslar orasida eng yaxshn va ishonchli qopqoq vazifasini montmorillonitdap tashkil topgan gillar tashkil qiladi. Ushbu gillarga biroz namlik tegishi bilan ular kupchib, shishib ketadilar va ular iuy tariqa bir tomchi ham suyukdik va gazni hech qayoqqa utkazmaydilar.
Evaporit tog jinslar orasida osh tuzi qaglamlari va angidritlar bosim ostida oquvchanlik xususiyatiga ega bulganliklari uchun (ayniqsa osh tuzi) ularda utkazuvchanlik mutlaqo bulmaydi. Olamga mashhur Asmari kollektorlari- ning (Eron, Iroq) qoiqogʻi sifatida 50-60m qalinlikka 3ia bulgan evoporitlar xizmat qilgan. Bunday holat Jazoirdagi gigant konlar Xei-Meaud va Xei-Melda ham kuzatiladi. Yurtimizdagi Buxoro-Xiva neftgazli hududidagi konlarda ham evoporit jinslar sakdagich vazifasini utaydi.
Aksariyat hollarda maʼlum darajada sakdagich rolini uynagan jinslar ularda yorikdik jarayonining ikkilamchi rivojlanish holati ruy berganligi tufayli kollektorga aylanib olganliklari kuzatiladi. Bunday holatlar Gʻarbiy Sibirda, Karnatda hamda Shebelinka koni va boshqa joy- larda uchraganligi kuzatilgan.
Mavjud konlarda sakdagich vazifasini oʻtagan jins larning ularning kulamini, tutgan urni va ahamiyatini urgangan olimlardan E.A.Bakirov ular tasnifini tuzishga harakat qilgan.
Olim uz kulami jihatdan butun nsfg gazli ulkaga ta- rqalgan, yoki uning kupchilik qismini egallagan hamda amalda flyuiddarni (gaz va suyukdiklar aralashmasi) mut- laqo utkazmaydigan qaglamlarni ulkaviy flyuid sakdagich deb nomlashgan. Bunga misol tariqasida Alb yotqizikdaridagi (Turon plitasidagi) gillarni keltirish mumkin.
Sub oʻlkaviy flyuid sakdagich birinchi tartibli amal­da flyuidlarni oʻtkazmaydigan butun bir tektonik element hududida joylashgan qaglamlarni keltirish mumkin. Bunga misol qilib Amudaryo, Murgʻob va Sharqiy Kuban bo- tikdigida ular mavjud yuqori yura tuz yotqizikdarini kel-
tirish mumkin, yoki Gʻarbiy Sibirdagi Turon gillari xam misol bula oladi.
Mintaqaviy flyuid sakdagichlar k.atoriga Kanai ipa qalinlikka ega bulgan xamda amalda flyuidlarni utkazmay digan ikkilamchi gartibdagi gektonik elementlarping xududini qoplagap yoki butun bir kapa xududning bir QISMINI egallagan yotqizikdarni kiritish mumkin. Misol tarikdsida Turon ilitasining shark, qismidagi alb gpl- lariii ksltirish mumkin.
Sanoat axamiyatiga molnk flyuid sakdagichlar qatoriga bir va bir necha yaqin joylashgan konlar xududida mavjud bulgan flyuid utkazmaydigan tog jinslarini kiritiladi. Bunday yotqizikdar muayyan konlardagi neft va gaz uyumla- riggi sakdashda xizmag qilgan.
Undan tashqari E.L.Bakirov flyuid sakdagichlarni nsft va gaz tunlanish qavatlari boʻyicha xam taqsimlagan.
Chunonchi bir necha qavat buyicha barqaror bulgan flyuid sakdagichlar bir kapa xududning bir necha qavat larida uz vazifalarini “bajargan” bulsalar, qavatlar apo flyuid sakdagichlar xar bir gorizontdagi nsft va gaz uyu- MIN1NN xosil bulishida xizmag qiladi.
Bunday va shunga uxshash sakdagichlar turkuminn gav- sif qnlib, uning kursatkichlarini ifodalashda A.A. Xa­nin xam uz xissasini qushgan.
Shuni aloxida qayd qilmok, lozimki, barqaror va kat­ta xududni egallagan flyuid sakdagichlar asosan dsngiz gu- bida xosil bulgan tog jinslaridan gashkil tongan buladi. Kontinental va sayoz suv xavzalarida evaporit kdtlamlari paydo buladilar.
Neft va gaz tutqich (qopqon)lari va ularning tasnifi.
Sanoat axamiyatiga molik neft va gaz uyumlarining Xosil bulshpi uchuy eng zarur shartlardan biri uglsvo-do- rodlar migratsiya mahalida ularni tutib qolish imkoni- yagiga ega bulgan tutqich - qopqonlarning mavjud bul i shli gi dir.
Tutqich yoki QONQOI dsb tabiiy rszsrvuarlarning bir qismi bulgan xamda uggda joylashgan flyuidlarnish
Har bnr flyuid uchun samarali gʻovaklik bir xilda bulmaydi. Bu jins tarkibiga, flyuidiing fizik xuyeuyeiyat zaricha va flyuidlarni uzaro munosabatiga bogʻliq. A.A. Xanin (1969Y.) samarali gʻovaklik deganda neft va gaz mav- jud bulgai govaklikni tushunishni gaklif qildi. i ovaklikni bu turini aiikdashii ishonchli usuli ishlab chiqilmagan. 1Puning uchuy samarali gʻovaklikshpi asosiy iazariyasi ahamiya glidir. Bazida, bu ayiiqsa yuqori a\amiyatga ega bulib, umumiy gʻovaklik uchun xaraktsrlidir, ksyin ochiq va lp kichigi samaralisidir. Bazida umumni va ochik, gʻovaklik tayanch miqdoriy ahamiyatiga ega (bush zich- laiiiran bir xildagi qumlar qumtoshlar, alevroliglar) buladi. Birok, qopdaga kura joylaniii chuqurligi otpishi na jipsnish gʻovakligini ochiq gʻovaklik bilan notugʻrp xshatishadp.
Gʻovaklik gurli xilda bulib, haggo bntga namupani >zida ham, har xil buladi. Rsal jiislarda zichlashishi bi ian ochiq gʻovaklik umumiy gʻovaklikga qaraganda intensiv garzda kamayadi.
Umumiy gʻovaklikni jipsdagi mikdoriga qarab bir foizdan bnr nscha unlab foizni tashkil qilib, jinsnish gurii xil tarkibiga qarab uzgaradi (17 jadval).
Jins naydo bulishiga kura 2 ga davr1a bulnnadi; birlamchi davr - (sedimeptagensz, diagenez) da togʻ jipsipi shakllanish bosqichi, ikkilamchi davr - (katagenez, giperge­nez) da xosil bulish bosqichi. Chukindi jinsdagi bnrlamchi gʻovakliklar, chaqpq jins iap bir-biri bilan zich joylat- masligi natijasnda yuz bsradi. Bunda oolitlar yeki karbo­nat jinelarning organik k,oldikdari, inyiniiirjiCK jins kosil qiluvchn organizmlar sksletidagi bushlpq va kamsra- iapn (foraminifsr, gastropoda, korallalar va boshqa), tar zibida kam mikdorda gil bulgan ohaktoshlar va chaqpk. jnns (gsrrigsnli) matsriali hisobiga gʻovakliklar hosil buladi.
Chaqik, jinslar zarralari orasidash gʻovaklar zarrala raro, oolit va faunalararo qoldikdash gʻovakliklar shakllararo organik qoldnq ichndagi gʻovaklik ichki shakl- lanran deb ataladi.
17-jadval.
Chukindi va magmagik jinslarning umumiy gʻovaklik
koeffitsiyenta

Jipslar	Umumiy govaklik koeffitsiyen- ti, %
	Maksimal va mini­mal kursatkichlari	Ishonchli kursach kichligi
Chukindi jinslar
Kum	4-55	20-35
Kum GOSH	0 40	5-30
LESS (soz tuirok,)	40 55
/Alevrolit	1-40	3-25
Balchiq (IL)	2-96	50-70
Gill	0-75	20-50
Oxakgosh	0-35	1,5-15
Bur	40-55	40-50
Dolomit	2-35	3-20
Dolomit uni	33-55
Magmagik jinslar
1abbro	0,6-1,0
Bazalt	0,6-19,0
Diabaz	0,8-12,0	-
Diorit	0,25	0,25
Siyenit	0,5-0,6
Grani g	0,1-0,6

Ikkilamchi gʻovaklik yorikdar, kovaklar va baʼzida zarralararo gʻovaklarni tashkil qiladi. Yoriqlar jinslar- imiir litologiya uzgarishida, shuningdek murt jiislarda (zich ohaktoshlar, dolomi glar, argillitlar, qagtiq k,um goshlar va boshqa) tektonik tebranishida va tabiiy yori- Jiiiiii (gidrorazrыv) natijasida hosil buladi.

Jinslarning srilishga chidamligini baholashda pla- stiklik tushunchasi ishlatiladi. Plastiklik bu - kagtik, mexanik zuriqish gaʼsirida oʻz tarkibiy qismini boglikdi! inn buzilmagan holda uz shaklini sakdab qolishdir. birok, plastiklikni anikdovchi alohida bir usul mavjud emas. L.A.Shreyner va bir qancha boshqa mual- liflar plastik birligi uchui (mera) namunaning yemirilish
davrigacha bulgan ish sarfi egiluvchan deformatsiyaga sar- flaigan ish urtasidagi bogʻlikdikni qabul qiladilar. Bun- day turdagi ishlarni bajarishda PMT - 2, PMT - 3 asbob ulchagichlari qoʻllaniladi. Bu asboblar yordamida namuna- ning shliflangan yuzasiga asos yuzi 1-5mm² bulgan olmos piramidaga kirgiziladi. Sarf qilingan kuchayish N/mm² da ulchanadi. Oʻzi yozgich bunda olmos piramidaga bergan bosim- da namuna deformatsiyasini egri chizikdar yordamida qayd qilib boradi.
K_kilT anikdash uchuy udchash patijalari asosida tuzilgan grafik kurinishdan foydalaniladi (11-rasm).
Plastiklik koeffitsiyenta OAVS maydonini ODYO maydoniga munosabatida anikdanadi, yani: K^OAVS va ODYO maydonlarinish plastik koeffitsiyenta ulchamsiz kat- talik. U birdan to cheksizlikkacha davom etadi. Plastik lik darajasiga kura jinslar bir necha guruhga bulinadi. Murt jinslarda K_ka1 =1 buladi. 1< K_ыt< = 6 bulganda, jinslar plastikdap murg buladi. K_qat>6 bulgan jinslar yuqori pla­stik guruhga kiritiladi. Juda kup chukindi jinslar yuqori plastik guruhiga kiradi.

11-rasm. Plastiklik koeffitsiyentinn hisoblash uchun deformatsiya grafigi.

Yoriqlar ochiq va yopiq buladi. Bu mexanik jinslashi- shi yoki bush joylarni ikkilamchi mineral jinslar bilan tulish hisobsha yuzaga keladi. Tabiiy sharoitda tog jiisi
qatlamida tektonik harakatlar hisobiga darzliklar tizimi (sistema) hosil boʻlib, muayyai tskislik buyicha yunalgan buladi. Agar darzlik uzunasiga aralash jinsdan iborat bulmasa, yoki kam mikdorda bulsa, bunday tizim yorikdiklar deb aytiladi (Ye.M.Smexov, 1974Y). Tushirma va surilma uzilma yorikdiklarga kirmaydi. Bir qatlamda bir necha darzliklar tizimi va paydo boʻlishiga qarab har-xil yoshda- gi bulishi mumkin. Amaliyotda jinslarning kollektorlik xususiyatlari faqatgina ochiq darzliklardagi qismi urganiladi. Odatda darzli gʻovakliklar 2-3% dan katta emas, baʼzida 6% (L.I. Rigen va D.S.Xafsu boʻyicha) bulishi mumkin.
Darzli gʻovakliklar tavsifi buyicha kuyuq (gustota), zich va ochiq darzliklardan iborat.