Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi

Asosiy jihozlarning ish rejimi
2 – pech Harorat, ⁰C MPa, Bosim

kirish 390-410 5,0-5,6

chiqish 490-500 2,2-2,8
3 – pech

kirish 290-320 5,0-6,6

chiqish 530-550 2,3-2,9

4 – reaktor

yuqorisi 495-500 2,0-2,6

pasti 460-470 -

7 – yuqori bosimli bug’latgich

yuqorisi 450-460 1,0-1,3

pasti 430-440 -
11 – rektifikastion kolonna

yuqorisi 180-220 -

karman 300-330 0,9-1,3

pasti 390-410 -

12 – kolonna

yuqorisi 170-200 -

pasti 400-415 0,25-0,40
17 – kolonna

chiqishda 305-345 0,007-0,013

yuqorida 70-90 -

pastda 300-320 -

Qurilmani material balansi

Jadval 8

	I	II
Olingan xom – ashyo	100,0	100,0
Olingan mahsulot, % (mass)
Gaz	5,0	5,0
Boshlang’ich frakstiya	1,3	1,3
Benzin frakstiyasi	20,1	20,1
Termogazoyl	24,2	52,6
Kreking qoldiq	48,3	19,9
Yo’qotishlar	1,1	1,1
Jami :	100,0	100,0

IX- BОB

GAZLARNI AJRATISH VA QAYTA ISHLASH
9.1.-§. Gazlarni xarakteristikasi va ularni qayta ishlashga tayyorlash.

Neftni qayta ishlash zavodlarida hosil bo’ladigan uglevodorod gazlarini qayta ishlash jarayonlari. Gazlarni hosil bo’lish joylari. Hosil bo’lgan turli gazlarni xarakteristikasi.

Tabiiy yoqilg’i gazlar metan qatori uglevodorodlari aralashmasini o’zida namoyon etadi. Ayrim konlardan chiquvchi gazlarda nordon komponentlar ( ) bo’ladi, shuningdek, barcha tabiiy gazlarning doimiy hamrohi suv bug’laridir.

Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi uglevodorodlarni shartli ravishda 3 guruhga bo’lish mumkin:

 I guruhga metan va etan kiradi, ular quruq gazlar hisoblanib, gazlarda ularning miqdori normal sharoitda 60dan 95%gacha bo’ladi;

II guruhga propan, butan va butan kiradi. Bu uglevodorodlar normal sharoitda gaz ko’rinishida, oshirilgan bosimlarda ular suyuq holatga o’tadi;

III guruhga pentan, pentan va geksan, biroq yuqori molekulali uglevodorodlar kiradi. Ular normal sharoitda suyuq holatda bo’lib, benzin tarkibiga kiradi.

Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini (99%) metan tashkil etadi va qolgan qismini , yonuvchi va boshqalar tashkil qiladi.

Sun’iy gazlar qattiq va suyuq yoqilg’ilar qayta ishlash jarayonida olinadi, jumladan, sanoat gazi (domna, koks, yorituvchi katalizastiya gazlari) generator gazi va boshqalar. Ularning tarkibi va xossalari, shu jumladan, yonish issiqligi keng ko’lamda o’zgaradi. Odatda ular turli hiddagi yonuvchi va inert gazlarning aralashmasidan iborat. Ularning tarkibida yonuvchi gazlar: va boshqa ifloslantiruvchi moddalar ( , smola holidagi moddalar, mexanik zarralar, oltingugurtli moddalar) kiradi.

Gazsimon yoqilg’ilar siqilgan va suyultirilgan ko’rinishda ishlatiladi. Kritik harorati havo haroratidan yuqori bo’lgan uglevodorodlar past bosimda gaz holatidan suyuq holatga o’tadi. Bunday gazlar suyultirilgan gazlar deyiladi. 20 ⁰C haroratda propanni suyuq holatga o’tkazish uchun 0,85 MPa, butan uchun 0,2 MPa bosim talab etiladi.

Suyultirilga gazlar kritik harorati havo haroratidan past bo’lgan uglevodorodlar hisoblanadi. Siqilgan gazning asosiy tarkibiy qismi bo’lgan ni suyuq holatga o’tkazish uchun -82⁰C harorat talab etiladi. Atmosfera bosimida esa -161 ⁰C haroratda ham suyuq holatga o’tadi. -82⁰C haroratdan yuqori bo’lgan har qanday yuqori bosimda ham suyuq holatga o’tmaydi.

Gazlarni qayta ishlashning mohiyati shundaki, ularni tarkibidan nordon komponentlar va namlikni yo’qotish, so’ngra bu gazlardan I va II-guruh uglevodorodlarni ajratishdan iboratdir.

Ma’lumki uglevodorod gazlari kelib chiqishiga ko’ra ularni uch guruhga bo’lish mumkin:

1. 
   Tabiiy gazlar, mustaqil hosil bo’lgan bo’lib, tarkibida juda oz miqdorda suyuq uglevodorod saqlagan gazlar;
   
2. 
   Yo’ldosh gazlar, neft bilan birgalikda chiquvchi gazlar;
   
3. 
   Zavod gazlari, neftni qayta ishlashdagi destruktiv jarayonlarda hosil bo’ladigan gazlar.
   

Tabiiy gazlardan sanoat korxonalari va aholi turar joylarida yoqilg’i sifatida keng foydalaniladi, bundan tashqari kimyoviy mahslotlar ishlab chiqarishda xom-ashyo bo’lib xizmat qiladi. Bu mahsulotlar asosan, va boshqalar.

Yo’ldosh gazlar kommunal ehtiyojlar va avtotransportda yoqilg’i uchun qo’llaniladi, shuningdek, piroliz jarayonlari uchun xom-ashyo sifatida ham foydalaniladi.

Neft xom-ashyolarini qayta ishlashda har bir destruktiv jarayonlardan zavod gazlari hosil bo’ladi. Zavod gazlari uglevodorod tarkibiga ko’ra bir-biridan farqlanadi. Termik kreking gazlari tarkibida va boshqa turdagi to’yinmagan uglevodorodlarga boy bo’ladi. Katalitik kreking gazlarida lar va butilenlar miqdori ko’pligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy gazlarni qazib chiqarish va qayta ishlashda doimo gaz gidratlari hosil bo’ladi. Gidrat hosil qiluvchi komponentlari asosan tabiiy gaz tarkibidagi engil uglevodorodlar , shuningdek, va hisoblanadi.

Gidratlar ko’rinishi – oq kristall moddalar bo’lib, hosil bo’lish sharoitiga ko’ra muz yoki zichlashtirilgan qorga o’xshaydi. Uglevodorodli gaz gidratlarida suvli kristall panjara katta qismi suyuq propan va izobutan to’la bo’ladi, kichik qismida esa metan, etan, azot, vodorod sulfid va uglerod 2 oksidi bo’ladi. Gaz gidratlari hosil bo’lishi quvurlar va ishqorlarda tiqinlar hosil bo’lishi tufayli ko’ndalang kesim yuzasi kichrayishiga olib keladi.

Neft gaz sanoati korxonalarida gazlarni quritish va ingibirlashni turli sxema va usullaridan foydalaniladi. Gaz gidratlari hosil bo’lishiga qarshi kurashda ingibirlash usuli (gaz oqimiga ingibitor kiritish) keng qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, bunda kam gaz oqimiga kiritilgan ingibitor suvda erkin eriydi va natijada suv bug’lari bosimi, hamda gaz gidratlari hosil bo’lish harorati pasaytiriladi. Ingibirlash hisobiga gidratlar hosil bo’lish harorati pasaytiriladi. Gomershmidt tenglamasi yordamida aniqlash mumkin:

Bu erda:

t - ma’lum bosimdagi gidratlar hosil bo’lishini pasayish temperaturasi;

W - ingibitor massa ulushi;

K – o’zgarmas (metanol uchun K=2335; glikollar uchun K=4000);

M –ingibitor molekulyar massasi.

Gidratlar hosil bo’lishiga qarshi ingibitorlar sifatida metanol va gazlarni quritishda glikollar keng qo’llaniladi. Metanol – metil spirti bo’lib, gaz oqimiga kiritilganda suv bug’larini yutadi va ularni past muzlash haroratidagi suvli spirt eritmasiga o’tkazadi. Glikollar suv bug’iga to’yingandan keyin separatorlar ajratiladi va so’ngra qayta tiklanadi. Ingibitorlar sifatida kalstiy xlor eritmasi va litiy xlor eritmasi ko’p qo’llaniladi. Gidratlar hosil bo’lishini oldini olishni yanada samarali usuli bu gazlarni quritishdir, bunda namlik miqdori keskin kamayadi.

Sanoatda gazlarni quritishni keng tarqalgan usullari mavjud;

• 
  suyuq yutuvchilar – glikollar (mono, di, tri, etil qattiq yutuvchilar – (aktivlangan alyuminiy oksidi, silikagel, boksitlar) sintetik steolitlar va boshliqlar.
  

Gaz sanoatida suyuq yutuvchilar yordamida gazlarni quritish keng qo’llaniladi. Ular ikki ko’rinishda bo’ladi: gaz oqimiga glikolni purkash va absorbstion.

Gazlarni qayta ishlashga tayyorlash.

Gaz aralashmalarini fizikaviy usullari

bilan ajratish jarayoni.

Gazlarni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy jarayon bu benzinsizlantirish jarayoni hisoblanadi. Qayta ishlanadigan neft gazini hajmidan, bu gazdagi zarur komponentlarni ajratish darajasiga va boshqa omillarga ko’ra benzinsizlashtirishni 4 usuli qo’llaniladi:

 kompressorlash;

 past temperaturali kondensastiya va rektifikastiya;

 adsorbstiya

Benzinsizlashtirishni kompressorlash usulida gazni siqishga asoslangan bo’lib, havoli va suvli sovitgichlarda sovutiladi. Bunga gaz tarkibidagi og’ir uglevodorodlar va suv bug’lari kondensastiyalanadi, so’ngra separatorlarda ajratiladi. Bu usul orqali gazdan zarur komponentlardan etarli darajada ajratish imkonini ta’minlaydi va odatda boshqa benzinsizlashtirish usullari bilan birikkan holda o’tkazish talab etiladi.

Past haroratli kondensastiyalash (PTK)

Jarayonida siqilgan gaz maxsus sovuqagentlar (propan, agent) ishtirokida to past haroratgacha sovutiladi. Natijada gazning katta qismi kondensastiyalanadi. Uglevodorodli kondensat separatorda ajratiladi, so’ngra rektifikastion kolonna deetanizatorga beriladi. Kolonna yuqorisidan metan va etan, pastidan esa beqaror gazsimon benzin chiqariladi.

Past haroratli rektifikastiyalash jarayonini past haroratli kondensastiyalashdan farqi, ya’ni past haroratli rektifikastiyalash jarayoni ancha past haroratda boradi va rektifikastion kolonnaga 2 fazali aralashma: sovutilgan va uglevodorodli (aralashma) kondensat kiritiladi. Kolonna yuqorisidan benzinsizlantirilgan gaz, pastidan esa metansizlantirilgan kondensat chiqariladi, kondensatdan etan 2 kolonna deetanizatorda ajratiladi. Benzinsizlashtirishni absorbstiyalash usuli suyuq neft mahsulotlariga gaz komponentlarining turli eruvchanligiga asoslangan jarayon absorberlarda o’tkaziladi. Absorber balandligi bo’yicha ko’ndalang to’siqlar barbot li tarelkalarga joylashtirilgan. Gaz oqimini pastki tarelkadan yuqorigacha ko’tarilishida uning tarkibidagi og’ir uglevodorodlar asta-sekin absorbentga yutiladi va absorber yuqorisidan absorbent chiqariladi. To’yingan absorbentni desorbstiyalash usuli dan yuqori uglevodorodlar miqdori 50dan 100gr/m³ gacha bo’lgan neft gazlarini qayta ishlashda qo’llaniladi. U adsorbentlar yuzasiga bug’lar va gazlarni yutilishiga asoslangan. Adsorbent sifatida odatda aktivlangan ko’mirdan foydalaniladi. Bunda adsorbent gazdagi og’ir uglevodorodlar asta –sekinlik bilan to’yinadi. Yutilgan uglevodorodlarni haydash va adsorbentni qayta tiklash uchun o’ta qizdirilgan suv bug’i bilan ishlov beriladi.

Adsorbentdan haydalgan suv va uglevodorod bug’lari aralashmasi sovutiladi va kondensastiyalanadi, hamda olingan beqaror benzin osongina suvdan ajratiladi. Adsorbstiyalash jarayonlari qo’llanilishidagi kamchiligi ularning davriy ishlashidir.