Neft va gaz kimyosi

C
6
H
12
 → C
6
H
6
 + 3H
2
↑

Arenlarni tsiklogeksan va uning gomologlarini degidrogenlab olish 
mumkin. N.D.Zelinskiy neftning tarkibidagi tsiklogeksanni 
Pt
, 
Pd
katalizatorlari 

---

11 
ishtirokida 300 °C haroratda degidrogenlab benzol oldi. Ushbu keltirilgan 
tsikogeksan hosilalari degidrogenlanganda, benzolning hosilalari hosil boʻladi: 

C
6
H
11
 — CH
3
 → C
6
H
5
 + 3H
2
↑

Faollashtirilgan koʻmir toʻldirilib, qizdrilgan nay orqali atsetilen 
oʻtkazish bilan benzol oʻzlashtirish mumkin: 

 

Yoki reaksiya tenlamasini molekula koʻrinishida yozsak: 

 
o
-ksilol 
(1,2-dimetilbenzol) 
m
-ksilol 
(1,3-dimetilbenzol 
p
-ksilol 
(1,4-dimetilbenzol) 
Aromatik birikmalar
(yun. aroma – xushbo‘y, muattar) – moleku-lasi bir 
yoki bir necha benzol yadrolaridan tashkil topgan organik birikmalar va ularning 
hosilalari. Eng oddiy vakillari – benzol (S6N6) va uning hosilalaridir. Benzol 
yadrosidagi qo‘shbog‘larning oddiy bog‘lar orqali bog‘lanishidan hosil bo‘lgan 
benzol halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar aromatik xususiyat kasb etgan 
va shuning uchun ular alifatik birikmalar hamda alitsiklik birikmalardan katta farq 
qiladi. Aromatik birikmalar elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalari 
(galogenlash, nitrolash, sulfolash, alkillash, arillash va boshqalar)ga oson kirishadi. 
Mac, nitrat kislota ta’sirida benzol nitrobenzolga aylanadi. Bir paytlar Aromatik 
birikmalar deyilganda faqat muat-tar tabiiy birikmalar (o‘simliklardan olinadigan 

---

12 
efir moylari, balzamlar, smolalar va boshqalar) tushunilardi. Bu birik-malarga 
"aromatik", ya’ni xushbo‘y degan nom ham o‘sha vaqtda berilgan. Hozir esa 
Aromatik birikmalar so‘zi o‘z ma’nosini yo‘qotgan, chunki xushbo‘y birikmalar 
har xil sinfga ki-ruvchi organik birikmalar orasida ham mavjud. Ko‘pchilik 
Aromatik birikmalar qo‘lansa yoki de-yarli hidi yo‘q. 19-asr o‘rtalaridan Aromatik 
birikmalar kimyosi juda tez rivojlana borib, ular texnika va laboratoriya ishlarida 
qo‘llana bosh-ladi. Aromatik birikmalar barqaror moddalardir. Ularni boshqa sinf 
birikmalaridan qat’iy sharoitlardagina hosil qilish mumkin. Mas, benzolni 650°da 
atsetilendan faol ko‘mir ishtirokida yoki siklogeksanni degidridlab olish mumkin. 
Aromatik birikmalar alifa-tik birikmalarni degidrotsikllash, po-limerlash yoki 
kondensatlash yo‘li bilan olinadi. Bu reaksiyalar aromatlash reak-siyasi deyilib, 
ular o‘simlik, hayvon or-ganizmlari va mikroorganizmlarda ham ro‘y beradi. 
Benzin ham sanoatda aromat-lash reaksiyasidan o‘tkaziladi, natijada benzinning 
xususiyatlari yaxshilanadi. Toshko‘mirni kokslab yoki neftni termik va katalitik 
krekingga uchratib ham Aromatik birikmalar hosil qilish mumkin.