«neft gazni qayta ishlash kimyoviy texnologiyasi»

Uchburchakli diagramma. 
 
Uchburchakli diagramma – tomonlari teng bo’lgan uchburchakdir. Uning A, 
V va S cho’qqilari toza komponentga mos keladi. Uchburchak tomonida 
joylashgan istalgan nuqta 2 komponentli sistemani tasvirlaydi. 
Masalan: F nuqtasi A va V komponentlari binar aralashmasini bildiradi. M 
nuqta V va S komponentlari aralashmasi, D. A va S aralashmalarini bildiradi. 
Uchburchak ichida joylashgan N nuqta A V va S qorishmalariga mosdir. 
A V va S komponentlarini 3 tali aralashmadagi konsentrasiyasini a, v va s 
orqali belgilaymiz, ya’ni
V komponentni nisbiy konsentrasiyasining AQV komponentlariga 
munosabati sistemada S komponentning bor yoki yo’qligiga qaramay x deb 
belgilaymiz. 
Unda

---

41 
A V va S kattaliklari ifodasida aralashmadagi komponentlar miqdori 
(massasi, hajmi yoki kilomoli) ko’rsatiladi. 
1 rasmda N nuqtasi orqali 3 komponentli sistemada, uchburchak 
tomonlariga parallel to’g’ri chiziq o’tkazilgan. 
Bunda uchburchakning har bir tomoni 1 uzunlikda 3 ta kesma a v va s hosil 
bo’ladi. Ular quyidagi shartga javob beradi: 
1 rasm. Uchburchakli diagrammada turli sistemalar tasviri. 
F— A va V komponentlari binar aralashmasi;
N— V va S aralashma; 
D – A va G aralashma; 
N – 3 komponentli aralashma. 
2 rasm. Uch komponentli sistema tarkibini hisoblash usuli. 
3 rasm. Har bir komponent konsenrasiyasi sanog’i uchun mustaqil 
shkalalardan foydalanish. 
4 rasm. Uchburchakli diagrammaning asosiy xususiyatlari tasviri. 
Agar 1 ni birlik deb yoki (100%) deb hisoblasak, a, v, s kesmalari A, V, S 
komponentlarining N sistemasidagi konsentrasiyasi ulushiga javob beradi. 
Ishning qulayligi uchun uchburchakning har bir tomoniga 100 bo’lmali 
shkala chizadilar va bu shkalalardan har birini konsenrasiyasi (% da) sanog’i 
uchun (faqatgina 1 komponentni) ishlatadiganlar.
N
1
va N
2
sistemalarning aralashuvidan yangi N sistemasi hosil bo’lsa ham 
mayli. (4 rasm.) 
Oqimlar bo’yicha butun va A, V komponentlari bo’yicha material balanslar 
aralashuvining tenglamasini tuzamiz: 

---

42 
S komponenti bo’yicha balansni yozmaymiz, chunki bu nuqtaning 3 
komponentli sistemasida joylashuvi diagrammada istalgan 2 komponentlar 
konsenrasiyasi bilan aniqlanadi. 
Sistemaning tenglamasini birgalikda echimi quyidagi munosabatga olib 
keladi: 
U uchburchakli diagrammaning asosiy xususiyatini ko’rsatadi: N
1
, 
N
 
va N
2 
nuqtalar bir to’g’ri chiziqda yotadilar. N nuqta N
1 
N
2 
kesmalarni ikki qismga 
bo’ladi (N
1 
va N
2 
boshlang’ich sistemalari miqdoriga teskari proporsional holda). 
Mutanosibliklar shuni ko’rsatadiki, N
1 
N
2 
va N nuqtalariga ma’lum bo’lgan 
“richag usul”ni qo’llash mumkin, agarda tasvirlanayotgan N
1 
va N
2 
boshlang’ich 
miqdori vektorlari uchun bitta yo’nalish qabul qilsak. N sistemadagi vektor uchun 
esa teskari yo’nalishda bo’ladi. 
1 misol. 5 rasmda muvozanat egri chizig’i va yordamchi b
L
q f(b
G
) egri 
chizig’i keltirilgan. Bir marotabalik ekstraksiya jarayonini quyidagi boshlang’ich 
ma’lumotlardan kelib chiqqan holda hisoblaymiz:
Xom-ashyo sarfi F
 
q 10000 kgG’soat. Xom-ashyodagi V komponentni 
konsenrasiyasi x
F
 q 
52 % (massa) N nuqta sistemada aralashma konsenrasiyasiga 
mos S
N
 
q 35 %. 
Echish. 
Uchburchakli diagrammaning AV qiymati X
F
q 52% bir chetga qo’ya turib, 
xom-ashyoning F nuqtasini topamiz. FS to’g’ri chizig’ida sistemaning N nuqtasini 
topamiz.
Bu nuqta aralashma konsenrasiyasiga javob beradi Sdg. 
Yordamchi egri chiziqdan foydalanib, b
L
qf(b
G
) asta-sekin yaqinlashish 
metodi bilan konoda GL ni topamiz. U N nuqta orqali o’tadi. SG
 
va SL to’g’ri 
chiziqlarni uzaytirib, chetda, AV tomonidan R rafinatning va E ekstraktning 
nuqtasini topamiz, bundan kelib chiqadiki ulardagi V komponenti: 
X
R
 
q 32; 
X
E
 q 
78. 

---

43 
Richag qoidasini R, F
 
va E nuqtalariga qullab topamiz: 
Ekstrakt chiqishi 
 
Richag qoidasini F, N va C nuqtalariga qo’llab olamiz: 
Bu erdan aralashma xarajatlari miqdorini topamiz: 
Aralashma miqdori: 
 
Xuddi shunday G, N va L nuqtalardan G va L fazalari miqdorini topamiz: 
bunda 
G va L fazalaridagi aralashma miqdori: 

---

44 

---

Document Outline

• TOSHKENT KIMYO – TEXNOLOGIYA INSTITUTI