«neft gazni qayta ishlash kimyoviy texnologiyasi»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3 
Amaliy mashg’ulot 1 
Issiqlik almashtirib beruvchi qurilmalar hisobi 
 
Neftni qayta ishlash, neft-kimyo, kimyo, gaz va boshqa yondosh sanoatlar 
texnologik asbob-uskunalarining asosiy turlaridan biri bu issiqlik almashtiruvchi 
qurilmalardir. Ular barcha jihozlarning 30-40%ini (og’irligiga ko’ra) tashkil 
qiladi. Neft-kimyo va neftni qayta ishlash zavodlarida issiqlik almashtiruvchi 
qurilmalar qaynoq oqim issiqligini regenerasiya qilish, sovuq oqimni isitish, 
kondensasiya qilish, sovutish, bug’lash, kristallash va eritish uchun ishlatiladi. 
AVT uskunalarida rektifikasion kolonnalardan chiqadigan mahsulotlarning 
issiqlik darajasi anchagina yuqori bo’ladi. Masalan: AT da – 100
0
dan 300
0C
gacha, 
VT da esa - 300
0C
dan 400
0C
gacha bo’ladi. Bu qaynoq mahsulotlar issiqligidan 
xom-ashyoni isitish va bu mahsulotlarni tashish va saqlanishi uchun qulay bo’lgan 
darajagacha sovutishda suvni tejash uchun foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Issiqlik oqimini maqsadga muvofiq regenerasiya qilish muayyan sharoitga bog’liq. 
Issiqlik almashtiruvchi qurilmalar vazifasiga ko’ra klassifikasiya qilinadilar:
Issiqlik almashtiruvchi qurilma, kondensatorlar, muzlatgichlar, qaynatgichlar, 
bug’latgichlar. 
Uzatish usuliga ko’ra: yuzaki va aralash. Shuningdek, konstruktiv 
jihozlanishga ko’ra: qattiq konstruksiyadagi suzuvchi golovkasi bo’lgan kojux 
trubali, U – simon trubkali; ilonsimon, seksion; sug’oruvchi; truba ichida truba 
tipidagi; nasadkali, perforasiya qilingan polkali aralashtirish kondensatorlari; 
gorizontal, chodirsimon, zigzagsimon, yopiq tipdagi havo bilan sovutish 
kondensatorlari, U – simon trubkali, suzuvchi golovkasi bo’lgan bug’li bo’shliqli 
riboylerlar. 
Sug’oruvchi va chuktirilgan issiqlik almashtiruvchi qurilmalarni kondensator 
va muzlatgich sifatida ham ishlatadilar. Kojux trubali qurilmalardan kondensator, 
muzlatgich, issiqlik almashtiruvchi qurilma sifatida foydalanish mumkin. 
Konstruksiyaga ko’ra ular aytarli farq qilmaydilar. Bunday issiqlik almashtiruvchi 
qurilmalar chuktirilgan tipidagi qurilmalarga nisbatan issiqlik uzatish yuzasi 
birligiga kamroq metall sarf qilingan holda, jadalroq issiqlik almashtirishni 
ta’minlaydi. Shuning uchun ham bunday qurilmalardan keng foydalanadilar. 
Oxirgi paytda havo bilan sovituvchi qurilmalardan kondensator va muzlatgich 
sifatida foydalanilmoqda. 
Issiqlik hisobi. 
Neftni qayta ishlash zavodlari uchun texnologik uskunalarni loyihalashda 
ko’pincha standart issiqlik almashtiruvchi qurilmalarning tekshirish hisob-kitobini 
o’tkazadilar, ya’ni hisob paytida olingan yuza bilan standart qurilmalarning zarur 
bo’lgan soni aniqlanadi. Issiqlik almashtiruvchi qurilmalarni quyidagi sxema 
bo’yicha hisoblash mumkin: 
1.
Issiqlik almashtiruvchi qurilmaning tipi va issiqlik oqimi xarakatining 
yo’nalishini tanlaydilar. 
2.
Issiqlik tashuvchi qurilmalardan birining oxirgi haroratini tanlaydilar. 
Bu harorat qurilmada etarli darajada yuqori bo’lgan o’rtacha bosimni 
ta’minlashi zarur. 

---

4 
3.
Issiqlik almashtiruvchi qurilmaning issiqlik yuklamasini tuzadilar va 
entalpiyani belgilaydilar, so’ngra bu (kattalik) o’lchamlardan 
foydalanib, noma’lum bo’lgan issiqlik almashtiruvchi qurilma uchun 
haroratni belgilaydilar. 
4.
Issiqlik almashtiruvchi qurilmadagi o’rtacha haroratdagi bosimni 
aniqlaydilar. 
5.
Amaliy mashg’ulotlarga ko’ra issiqlik uzatish koeffisentini aniqlaydilar 
yoki tanlaydilar. 
6.
Giproneftemash normalariga ko’ra issiqlik almashtirish yuzasi va 
standart issiqlik almashtiruvchi qurilmalarning zarur bo’lgan sonini 
aniqlaydilar. 
Issiqlik almashtiruvchi qurilmaning tipini shunday tanlash kerakki, issiqlik 
oqimi tezligi etarlicha yuqori bo’lsin. Bu, issiqlik uzatishining yuqori koeffisentini 
ta’minlaydi. Ammo, shuni esda tutish lozimki, oqimlar tezligi ortishi bilan 
qarshilik ham keskin ortadi. Kojux trubali issiqlik almashtiruvchi qurilmalarda 
trubalardan o’tadigan oqim tezligi maksimal 2 mG’s gacha bo’lishi lozim. 
Shunday qilib, engil benzinli fraksiyalar uchun optimal tezlik 1,5 mG’s, tiniq neft 
mahsulotlari uchun 1-1,2 mG’s, sovuq neft uchun 0,8-0,95 mG’s, “Truba ichida 
truba” tipidagi issiqlik almashtiruvchi qurilmalar uchun oqim harakati tezligi 1-1,5 
mG’s, trubalararo bo’shliqda esa u birmuncha kam bulishi kerak. 
Qurilmadagi issiqlikdan foydalanish sxemasini tanlashda quyidagilarni 
xisobga olish lozim: 
1.
Qurilmadan chiqadigan mahsulotlar issiqligidan foydalanish darajasi 
kuchaygan sari issiqlik almashtiruvchi qurilmaning zarur bo’lgan 
yuzasi ortadi. Bunda u foydalanilgan issiqlikka proporsional emas, 
keskinroq ortadi. Bu asosan, haroratning o’rtacha farqi pasayishi bilan 
tushuntiriladi. 
2.
Issiqlik almashtiruvchi qurilmalarning 1 m
2
yuzasi isitishning 1 m
2
olovli yuzasiga nisbatan 6-8 marotaba arzondir. Lekin issiqlik 
almashtiruvchi qurilma amaliy jihatdan shundagina foydaliki, agarda 
uning issiqlik kuchlanishi 8380 kJG’m
2
yoki 2326 VtG’m
2
dan kam 
bo’lmasa, qaynoq mahsulotlarning issiqlik oqimidan foydalanish 
undagi issiqlik zahirasiga, ya’ni uning massasi va haroratiga bog’liq. 
3.
neft mahsulotlarining issiqlik bug’lari regenerasiyasi har doim ham 
tavsiya qilinavermaydi, chunki tarkibida oltingugurti bor neft bilan ish 
olib borilgan paytda, odatda bug’ distillaydigan issiqlik almashtirib 
beruvchi qurilmalar korroziyasi kuzatilgan. 
4.
Oqim harakati yo’nalishini tanlashda shuni hisobga olish zarurki, 
ifloslangan oqimni trubalar bo’ylab yo’naltirish ma’qulroqdir. Chunki 
trubalarni qurilmani ta’mirlash paytida tozalash oson. 
5.
Korrozion – aktiv muhitni ham trubalar bo’ylab yo’naltirish tavsiya 
etiladi, chunki trubani yoki uning qismlarini almashtirish qurilma 
korpusini almashtirishga nisbatan iqtisodiy tarafdan foydaliroqdir. 
Qurilmaning issiqlik yuklamasini issiqlik balansini tuzgan holda belgilaymiz.

---

5 
Bunda Q qurilma issiqlik yuklamasi kJG’ch; G
1
,
G
2
- qaynoq va sovuq 
issiqlik eltuvchining massasi, kgG’s yoki kgG’ch; I
t1
, I
t2
- qaynoq issiqlik 
eltuvchining qurilmadan kirish va chiqishdagi harorati, kJG’kg;
η
- k.p.d. issiqlik 
almashtirib beruvchi qurilmaning k.p.d. si; u 0,95-0,97 ga teng;I
t3
, I
t4
- sovuq 
issiqlik tashuvchining qurilmadan chiqish va kirishdagi entalpiyasi, kJG’kg. 
Issiqlik almashinishning yuzasini issiqlik tenglamasidan aniqlaymiz: 
Bunda: F - issiqlik almashinishning yuzasi, m
2
; K - issiqlik uzatish 
koeffisenti, VtG’m
2
∙K;
τ
s
r - haroratning o’rtacha logarifmik farqi. 
Issiqlik uzatish koeffisenti K issiqlik almashtirib beruvchi qurilmadagi 
issiqlik uzatish jarayonini xarakterlaydi. K ning o’lchamini [1,2,4,8,9] hisobida 
aniqlaymiz yoki amaliy ma’lumotlar asosida qabul qilamiz. (ilova 
№1) 
Toza va neorebrennix truba yuzasi issiqlik uzatish koeffisentini quyidagi 
formulaga ko’ra aniqlash mumkin: 
Bunda 
α
1
, 
α
2
- qaynoq va sovuq mahsulot tomonidan issiqlik berish koeffisenti, 
VtG’(m
2
⋅
K); 
δ
- devor qalinligi, m; 
λ
- truba metallning issiqlik o’tkazish 
koeffisenti, VtG’(m-K).
Trubalar ifloslanganda formula shunday ko’rinishga ega bo’ladi: 
Bunda
α
1 
- sovutilayotgan mahsulot tomonidan berilayotgan issiqlik 
koeffisenti, VtG’(m
2
⋅
K); (
λ
δ
)
z.v.
- ichki ifloslangan qatlam issiqlik qarshiligi, 
(m
2
⋅
K)G’Vt; (
λ
δ
)
m
- truba devori metalining issiqlik qarshiligi, (m
2
⋅
K) G’Vt; (
λ
δ
)
z.n
- tashqi qatlam ifloslanishining issiqlik qarshiligi, (m
2
⋅
K) G’Vt; f
st 
- trubaning 
1 m uzunligiga to’g’ri keladigan silliq truba devori yuzasi (uning tashqi diametri 
bo’yicha), m
2
G’m; f - 1 m qovurg’ali truba yuzasi, m
2
G’m; 
α
pr 
- issiqlik 
berishning keltirilgan koeffisenti, VtG’(m
2
⋅
K).
Qarshi oqim va to’g’ri oqim holatlaridagi haroratning o’rtacha farqi quyidagi 
tenglama bilan aniqlanadi: 

---

6 
Bunda 
∆
t
v
, 
∆
t
n 
- issiqlik almashtirib beruvchi qurilmaning uchlaridagi oqim 
harorati o’rtasidagi yuqori va quyi farqi. (baland va past yoki katta va kichik farq)
Haroratning eng katta farqi, eng kichik farqidan kam bo’lsa yoki 2 ga teng 
bo’lsa, haroratdagi o’rtacha farqni quyidagi formula bilan o’rtacha arifmetik 
kattalik sifatida hisoblab chiqish mumkin: 
Bundan tashqari, haroratdagi o’rtacha farqni quyidagi grafik yordamida aniqlash 
mumkin.(1-rasm) 
Haroratlardagi o’rtacha farqni (tafovutni) belgilash grafigi. 
1-misol. 
Neftni kerosinli distillab (fraksiya 180-240
0
C Selsiy) hisobiga isitish uchun 
suzuvchi golovkali kojux trubali issiqlik almashtirib berish qurilmasini tanlab 
olmoq. 
Neft sarfi Gq170000 kgG’ch, zichligi 
ρ
20
4
q0,845,boshlang’ich harorati t
n
q 
30°S. Issiqlik oqimi sarfi Gq 35000 kgG’ch,zichligi 
ρ
20
4
q 0,812,boshlang’ich 
harorati