|
Táriyip qosıqlarınıń janrlıq qásiyetleri Táriyip yamasa maqtaw qosıqları qaraqalpaq poeziyasında keń tarqalǵan janr. Maqtaw qosıqları kóterińki stilde jazıladı, óziniń súwretlew obektin maqtawǵa baǵdarlap, sol arqalı maqtanısh sezimlerin beredi. Lirikanıń bul janrı rus hám Evropa ádebiyatlarında oda, parsı-tájik hám ózbek ádebiyatlarında qasida, al qaraqalpaq ádebiyatında táriyip yamasa maqtaw dep júritiledi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında maqtaw janrın kóbinese táriyip dep júritken. Qaraqalpaq shayırları atı shıqqan sulıw qızlardı, el basqarǵan ataqlı biylerdi, eldiń namısın qorǵaǵan batırlardı, kindik qanı tamıp tuwılǵan jerin ózleriniń kóplegen táriyip qosıqlarında maqtanısh penen jırlap ótken. Mısal retinde Kúnxojanıń “Jaylawım“, !jiniyazdıń “Ellerim bardı“, “Bardur“, “Bir páriy“, “Sáwdigim“, “Sadaǵa“, “Qırmızı“, Berdaqtıń “Amangeldi“, “Ernazar biy“, %teshtiń “Gúlziyba“ shıǵarmaların atawǵa boladı.
Ótirikti ıras etip aytpaǵan,
Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan,
Námáhrámdi hasla joldas tutpaǵan,
Atı qaraqalpaq ellerim bardı.9
(Ájiniyaz. “Ellerim bardı“)
Shayır óz táriyiplerinde qaraqalpaq eliniń jaqsı jaqların kóterińkilik penen jırlaydı, onıń ruwxıy kamalatqa erisken ulamaların, qaraqalpaqlardıń xalıqlıq xarakterin maqtanısh etedi, bereketli jer-suwların, túrli-túrli ańları menen jemislerin, ádep-ikramlı hám gózzal qız-jawanların, “óruǵlıday batır jigitlerin, xannan aq pıshaq sawǵa alǵan biylerin, begler begilerin tereń húrmet hám súyiwshilik penen maqtaydı, solar arqalı pútkil qaraqalpaq eliniń atın kóteredi.
Qaraqalpaq shayırlarınıń nalısh qosıqları Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterińki, yoshlı daqıyqaların beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten, sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxıy daǵdarıslardı beredi. Bunday mazmundaǵı lirikalıq shıǵarmalardı qaraqalpaq folklorında muń-sher qosıqları dep ataydı, al Evropa hám rus ádebiyatında elegiyalar dep júritedi.
Muńlı, hásiretli sezimlerge tolı nalısh qosıqlardı XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırları kútá kóp jazǵan. Sebebi qaraqalpaq xalqınıń awır jaǵdaylarǵa tolı uzaq tariyxı, zaman qısıwmeti, adamlardıń turmısqa, zamanǵa narazılıǵı, shayırdıń ómirindegi daǵdarıslı momentler muńlı, hásiretli sezimlerdi oyatıp, qayǵılı mazmundaǵı qosıqlardı jazıwǵa túrtki bolǵan. Mısalı`
Dúnya dúnya bolǵanıń ba?
Endi mennen qalǵanıń ba?
Waqtıń jetpey solǵanıń ba?
Óttiń be bastan ómirim.10
Berdaqtıń bul qosıǵında lirikalıq qaharman nalısh sezimlerin beriw arqalı bul dúnyaǵa, zamanǵa narazılıǵın bildiredi, onıń jaqsı niyetleri, tatlı arzıw-ármanları zaman tosqınlıqlarına soqlıǵısıp iske aspaydı. Sonlıqtan lirikalıq qaharmannıń júregi qayǵılı, ármanlı sezimlerge tolı.
XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń ózleri de muń-sherge, aqıw-zarǵa, dárt-álemge tolı qosıqlarında “nalısh“, “nala“, “ahıw-zar“, “?a dáriyǵ“ sózlerin kóp qollanadı. Mısalı, Kúnxojada` “Allaǵa jılarman etip nalıstı“, “Wa dáriyqa, bul dúnyada qızıq joq“, “men yıǵlarman yaratqanǵa zar etip, Bul azaptı, bul qorlıqtı nala etip“,“Men yıǵlayman, allaǵa nalıs etermen“,“Nala shegip men otırman shul kúnde“, “Haqqa ettim men bir nalıs“, “Dárgaqında yıǵlap nala etermen“, Allaǵa jılarman etip nalıstı“ hám t.b.~ !jiniyazda` “Eshit allam, ahıw-zarım“, “Kima aytay arzıw-halım“, “Ah dáriyǵa, wah dáriyǵ, mıń sanı árman shıqtı jan“,“Kóńlimde ǵam, dárdi álem“ hám t.b.~ Berdaqta` “Men nalıyman, zamanım tur tarılıp“, “Nalısh zámiyn-kókke jetken“, “Nala qılıp júregimde“, “Haqqa nalısh eteyin men“, “ Haqqa etip nalısh sonda“, “ Nalısh etip bir allaǵa“ hám t.b. Bul keltirilgen mısallar qaraqalpaq shayırlarınıń muńlı qosıqların nalısh lirikası dep atawǵa bolatuǵının dálillep tur. Demek, qaraqalpaq klassikalıq poeziyasındaǵı ǵamlı, muńlı mazmundaǵı qosıqlardı elegiya dep ataǵannan góre nalısh qosıqları dep júrgizgenmiz hám qolaylı, hám atı mazmunına say keledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
