Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

Ashıqlıq (muhabbat) lirikası

Lirikanı mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri ıshqı-muhabbat yamasa ashıqlıq qosıqları bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri boyınsha ashıqlıq qosıqları lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir sezimlerdi beredi.
Lirikanıń janrlıq talaplarına tolıq juwap beretuǵın muhabbat qosıqları dáslepki mártebe tek XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, anıǵıraq aytsaq Ájiniyaz dóretiwshiliginde kórinedi, olar óz aldına janr bolıp qáliplesedi hám pútin bir filosofiyalıq kontseptsiya dárejesine kóteriledi. Biraq Ájiniyazdıń kópshilik ashıqlıq qosıqlarında dúnyawiy (jigit penen qız arasındaǵı) muhabbat emes, iláhiy muhabbat (haq ıshqısı) jırlanadı. Bul musılman ellerinde keń tarqalǵan sufiylik tálimat penen tıǵız baylanıslı. Biz Ziywar shayırdıń muhabbat qosıqların suwfiylik ilimi hám suwfiylik poeziyanıń ideyalıq mazmunı, kórkemlik nızamları tiykarında qarasaq ǵana kóp nárseler ayan boladı, ájayıp bir dúnya ashıladı.
Suwfiylik jolın tutqan kóp ǵana ashıqlar haq ıshqısında kúyip janǵan. Shayıq Najimatdin Kubra (qqrt-qwwq), Shibli-ashıq (Abu Bakr ash-Shibli - iyq-ort), Xoja Ahmad Yassawiy (qq0t-qqyy), Hákim Ata (Sulayman Baqırǵanıy, XII ásir), Suwfı Allahiyar (XVII ásir), Diywanayı Mashrep (Babarahim Mashrab - qytu-quqq) hám t.b. haq diydarına ashıq bolıp ótken, ómirlerin haq ısh-qısına baǵısh etken ullı shayıqlar. Suwfiylik tálimattı ózine sińirgen kóp ǵana parsı-tájik hám túrkiy shayırlar haq ıshqısın ómir boyı jırlap ótken. Olardan bir qatarı (Ahmad Yassawiy, Sulayman Baqırǵanıy, Suwfı Allahiyar) haq ıshqısın tuwra mániste, yaǵnıy tikkeley qudanıń óz atı menen jırladı.
Mısalı`
Oshiqlarni etti kwkka etar ohi,
Ollah desa yaksan bwlur har gunohi.
Oshiqlarni kwp kuydirgan haq diydori,
Oning uchun tinmay yiǵlab qilur zori.<sup>11</sup>
Al ekinshileri bolsa quda ıshqısın dúnyawiy túsinikler hám obrazlar arqalı tımsallap berdi. Jamiy, Nawayı, Máshrep hám t.b. shayırlar quda ıshqısın hayalǵa bolǵan dúnyawiy ıshqı túrinde astarlap beredi.
Allataalaǵa bolǵan ıshqı-muhabbattı tımsalıy hám rámziy obrazlar menen túrlendirip beriw orta ásirlik arab, parsı-tájik, túrkiy (eski ózbek) poeziyasında keń tarqalǵan ádebiy dástúr bolǵan. Shayırlar gózzal hayal súwretine tabınıp, sol arqalı qudaǵa bolǵan muhabbatın, yar saǵınıshı arqalı Allataalaǵa bolǵan sheksiz ıqlasın bildire bergen. Mısalı`
Qachon kwrarmon erim yuzini,
Qalom qoshini, shahlo kwzini.¹²
Bul jerde suwfiy shayır Máshrep yar saǵınıshın jırlaw arqalı haqqa bolǵan sheksiz ıqlasın bildiredi.
Suwfiylik poeziyasındaǵı bul ádebiy qubılıs alımlar
tárepinen hár qıylı jılları qashshan-aq aytılǵan edi.¹³
Ziywar shayırdıń “Áy názálimler“, “Gózzallar“, “Bir janan“, “Bir páriy“, “Sáwdigim“ qosıqları XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında pinhanı lirikanıń (intim lirikanıń) ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı. Pinhanı lirikanıń tártipleri dúnya ádebiyatı boyınsha birdey. Onda lirikalıq qaharmannıń júrek tórinde jatırǵan názik sezimleri kórinedi, ol óz júregi menen ózi sóylesedi, óziniń ruwxıy keshirmelerin, dártlerin, halatların bayan etedi. Sonıń ushın da dúnya shayırları ıshqı-muhabbat sezimlerin jırlaǵanda pinhanı (intim) lirikaǵa júginedi, onıń janrlıq múmkinshiliklerin iske saladı.