Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

Dástanlar olardıń shayırlar qálemine tiyislileri burınǵı jıraw dástanlarınan qatań ajıralıp turadı. Jıraw dástanları feodallıq dúzimniń hám sharayatlardıń dáslepki urıwlıq-patriarxallıq basqıshına tán batırlıq islerdi jırlaydı. Al XIX ásirdegi shayırlardıń dástanları ashıqlıq temanı, dramatizmge tolı qızıqlı waqıyalardı sáwlelendiredi. Shayırlar eski ózbek tilinde kóp ǵana dástanlardı` “ǵárip ashıq“tı, “Sayatxan-Hámra“nı, “Ashıq Nájep“ti, hám t.b. qaraqalpaqshalaǵan. Original dástanlardan Berdaqtıń “Shejire“, “Aqmaq patsha“, “Ráwshan“, "Xorezm" h.t.b. dástanları belgili.
Qıssalar qızıq syujetli shıǵarmalar bolıp, qosıq penen de, qara sóz benen de yamasa qosıq hám qara sóz aralas jazıla bergen. Qaraqalpaq shayırlarınıń barlıǵı derlik qıssaxanlar bolıp, qıssa oqıw, qıssa kóshiriw, olardı eski shaǵatay (ózbek) tilinen qaraqalpaqshalaw olardıń súyikli mashǵulatı bolǵan. Berdaq “Aqmaq patsha“ dástanın qıssa úlgisinde jazǵanın ózi eskertedi`
Qolıma duwtar alǵanda,
Aqdárya betke barǵanda,
Bir qıssanı oqıǵanda,
Bir waqıya kórgen edim,
Biykar ketpesin sózim dep,
Joǵalǵan waqta kózim dep,
Dástandaǵı ózim dep,
Bul qıssaǵa kewil bóldim.¹⁴
Demek, XIX ásirdegi qaraqalpaq sóz ónerinde qıssa janrınıń ornı ayrıqsha bolǵanlıǵı mısaldan anıq kórinip tur. Qaraqalpaq shayırlarınıń kóshirgen qıssalarınıń kópshiligi túrli jaǵday-larǵa baylanıslı biziń zamanımızǵa jete bermegen. Biraq qıssa-lardıń jazba ádebiyattı, sonıń ishinde dáctan janrın qáliples-tiriwde, rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye bolǵanı anıq. Pikirimizdiń dálili retinde Berdaqtıń qıssa tuwralı aytqanların keltiriwdiń ózi jetkilikli.
- Shejireler. Bul janrdıń folklorlıq forması qaraqalpaq xalqında erte zamanlardan-aq belgili bolǵan. Adamlar óz urıwlarınıń, ata-babalarınıń shejiresin, yaǵnıy olardıń kelip shıǵıwın, basqa xalıqlar menen baylanısların jaqsı bilgen. Tariyxshılardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda qaraqalpaq urıwlarınıń hár biriniń óz aldına shejiresi bolǵan, hár bir qaraqalpaq óz urıwınıń, urıw tamǵasınıń atı-jónin, kelip shıǵıw tariyxın biliwi kerek bolǵan.¹⁵ “Jeti atasın bilmegen qaraqalpaq- qaraqalpaq emes“ degen naqıl usınnan qalǵan. Bul faktlar qaraqalpaq xalqında shejire janrı burınnan bar kórkem dástúr ekenin kórsetedi. Berdaq óziniń ataqlı shıǵarması bolǵan qaraqalpaq xalqınıń “Shejire“sin jazǵanda jazba dárekler menen qatar (Abulǵazınıń “Túrkler shejire“si hám t.b.) folklorlıq shejirelerge, yaǵnıy xalıq awzındaǵı tolıp atırǵan ańız-ápsana, miflerge, áńgimelerge baslı dıqqat berip, olarǵa tiyisli material iretinde súyengen. Shejire jazıwǵa háreket etip kóriw basqa shayırlarda da bolǵan degen shamalawlar bar. Mısalı, belgili ádebiyatshı K.Mámbetov shayır Ajiniyazdıń “Demishler“ degen kólemli qosıǵın úlken shejireniń bir parshası dep esaplaydı.¹⁶  
XIX ásirde jasaǵan úlken shayır Ótesh Alshınbay ulı da (1828-1932) óziniń belgili “Ótti dúnyadan“ degen shıǵarmasın shejire babında jazadı. Bunı shayırdıń ózi de eskertedi. Mısalı, ol qaraqalpaqlardıń túp babalarınıń on sanlı noǵay ekenin, onı shejireden kórgenin aytadı. Ótesh ózine deyingi qaraqalpaq shayırlarınıń, ataqlı biyleriniń, batırlarınıń tariyxın shejire formasında bayanlaydı.
Onı Ótesh shejireden kórmishler,
Sonıń az-kem jerin aytıp bermishler,
Ol noǵaydı qaraqalpaq demishler,
Búlginshilik penen júrgen dúnyada.¹⁷
Usı faktlarǵa súyene otırıp, XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyasında eski parsı, túrkiy tillerdegi jazba shejire dástúrleriniń hám milliy folklorlıq shejire dástúrleriniń sintezinen kelip shıqqan jańa shejire janrı payda boldı dep aytıwǵa boladı.

Sorawlar hám tapsırmalar:

1.Janr túsinigi haqqında kimlerdiń pikirleri bar?
2.Lirikalıq janr degenimiz ne?
3. Lirika mazmunı boyınsha qanday janrlarǵa bólinedi?
Paydalanatuǵın ádebiyatlar:
1. Járimbetov Q XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı. Bilim. Nókis 2004.
2.Járimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Oqıw qollanba. Nókis., Qaraqalpaqstan., 2012.
3.Juraqulov U. Nazariy poetika asoslari. Toshkent. 2015
4.Q.Orazımbetov. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyutsiyası hám tipologiyası. Bilim . Nókis 2004

1 Гегель. Эстетика. В r-томах. Т.e. Москва Искусство, qouq, c. rqo.

2 Белинский В.Г. Собр.соч. В трех томах. Т.w. Статьи и рецензии qirq-qirt. Москва, ГИХЛ, qiri, cc. t-yu.

3 Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. Изд. r, исправленое, Москва, Просвещение, qouq, cc. etr-ett.

4 Умуров *. Адабиет назарияси. Тошкент, ''Шар3'', w00w, wwu-бет.

5 М1мбетов К. №ара3алпа3 тол2а7лары. Н5кис, qoot, we-бет.

6 Носиров О., Жамолов С., Зиевиддинов М. ?збек классик шеърияти жанрлари . Тошкент, “?3итувчи“, qouo, q0u-бет.

7 Краткая литературная энциклофедия. В o -ти томах . т. y, Москва, “Советская энциклофедия“, qouq, c. uw.

8 !жинияз. Н5кис, qout, yr-бет.
Белине а3 пыша3 байлап ж6ри7 бул XIX 1сир Хий7а ханлы2ында хан сыйлы2ыны4 белгиси бол2ан. Хан2а, м1млекетке хызмет к5рсеткен бийлер, 1мелдарлар а3 пыша3лы белбе7 менен сыйлы3лан2ан 81м бул сыйлы3 1мел текшелери бойынша к5терили7ге ж1рдемши бол2ан. “А3 пыша3'' сыйлы2ы ту7ралы ма2лы7матлар` Камалов С. Каракалпаки в XVIII-XIX веках. Тошкент, “ФАН“, qoyi, c.qe0.

9 Сонда. 32-бет.

10 Берда3. Та4ламалы шы2армалары.Н5кис, “№ара3алпа3стан“, qoiu, qru-бет.

11 Ахмад Яссавий. *икматлар. Тошкент, qooq, qui-бет.

12 Бобора8им Машраб. Ме8рибоним 3айдасан. Тошкент, qoo0, wyi-бет.

13 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. Москва, “Наука“, qoyt, c. y0-yt~ Фильштинский И.М. История арабской литературы. Москва, “Наука“, qooq, c. eow~ Арипов М. Гуманизм Алишера Навои. Ташкент, qooq, ot, oi-q0t~ Насиров О., Жамалов С., Зиевутдинов М. ?збек классик шеърияти жанрлари. Тошкент, qouo, ow-oe-бетлер.

14 Берда3. Н5кис, qoiu, qiq-бет.

15 Тиле7муратов М. №ара3алпа3 поэзиясы - тарийхый д1рек. Н5кис, “№ара3алпа3стан“, qoor, q0y-бет.

16 М1мбетов К. !жинияз. Н5кис, qoor, ty-tu-бетлер.

17 %теш шайыр. Н5кис, “№ара3алпа3стан“, qoui, oe-бет.