Nazariy tilshunoslik masalalari

Til va tafakkur yaxlitligi. Tafakkur va fikrlash jarayoni bilish nazariyasi, psixologiya va neyrofiziologiyada, shuningdek, kibernetikada aqliy amaliyotlarni texnik modellashtirish masalalari bilan bog‘liq shakllarda o‘rganiladi. Tafakkur individual (subyektiv) va ijtimoiy bo‘lishi mumkin. Har bir inson o‘ziga xos fikrlash qobiliyatiga ega, lekin u hech qachon jamiyat ongi, qoidalari va tafakkuridan, ya’ni ijtimoiy tafakkurdan ayri holda yashay olmaydi.Tafakkurning til bilan zich aloqadorligi xususidagi ta’kidni qayta-qayta eslatib o‘tish noo‘rin emas. Tafakkur til shaklida voqelanadi, tilning o‘zi tafakkur ham. Aniqki, hech kim fikrlash qobiliyatini tilsiz tasavvur etolmaydi - til vositasida o‘ylaydi, fikrlaydi. Biologik nuqtai nazardan odam fikrlovchi hayvon, ya’ni tafakkur qobiliyati insonni hayvondan ajratadi. Tafakkur esa til, so‘z orqali yuzaga chiqadi. Tilsiz tafakkur bo‘lmaydi. Istalgan predmet, voqea yo hodisa haqida til vositasisiz, so‘z va gaplarsiz, hech bo‘lmasa, undovlarsiz fikr va tushunchani ifodalab bo‘lmaydi. Obyektiv voqelik inson ongida aks etar ekan, u so‘zlar orqali belgilanadi, so‘zlarda shakllantiriladi va til-ong (ong-til) xazinasining bo‘lim va bo‘limchalarida istagan vaqtda osonlikcha topish va foydalanish uchun eng qulay tarzda joylashtiriladi, “muhrlanadi”. Misol uchun, yog‘ayotgan qorga qarab Qor yog‘yapti yoki Qor singari birliklar tasavvurimizdan o‘tadi. Demak, til birliklari nafaqat “Qor yog‘yapti” kabi fikrni etkazish, uzatish uchun, balki uni (dastlab) tafakkurda aks ettirish, qabul qilish, shakllantirish va xotirada saqlashga ham xizmat qilmoqda. Tafakkurimiz til bilan shu darajada birikib, bir-biriga singib, omuxtalashib ketganki, ularni ajratishga, ya’ni (ichki) fikrlash, so‘zlash jarayonlarini, shuningdek ichki nutq imkoniyatlarini farqlashga, ularni tildan ajratishga hojat sezilmaydi. Insonning go‘dakligidan umrining oxirgi kunigacha oladigan barcha bilimi so‘z va til vositasida amalga oshadi.
Mantiqiy birliklar va til birliklari. Til va tafakkurning aloqadorligi mantiq va grammatikning bog‘lanishida, lisoniy va mantiqiy munosabatlarning o‘zaro chatishuvida o‘z aksini topadi. Mantiq fanining grammatika bilan bog‘liqligi shundaki, mantiq tafakkurning umumiy qoidalarini, tushuncha, hukm, ularning tarkibiy qismlari, o‘zaro munosabatlarini o‘rganadi. Grammatika esa mantiq fani o‘rganuvchi hodisalarning shakliy ifodasini, tilning grammatik shakllarini o‘rganadi. Biz ularning farqini quyidagilarni qiyoslash orqali farqlaymiz. a)mantiqiy kategoriya va lingvistik kategoriya; b)mantiqiy tushuncha va lingvistik so‘z; d) mantiqiy hukm va grammatik gap. Har qanday fanda kategoriyalar soni ko‘p, ammo hech qachon cheksiz bo‘lmaydi. Odatda har bir fan 10-15 tacha o‘ta umumiy kategoriyalar bilan ish ko‘radi. Bu kategoriyalar obyektiv va sub’ektiv tabiatga ega. Kategoriyalardagi obyektivlik shundan iboratki, har bir kategoriya borliqdagi biror elementning ma’lum bir tomoni umumiyligi bilan uzviy aloqador, bog‘langan, belgilangan, shartlangan, asoslangan. Lekin bu aloqadorlik shu obyektivlikning ongdagi aksi, in’ikosi orqali namoyon bo‘ladi. Bu fan kategoriyalaridagi sub’ektivlikni tashkil etadi. Har bir kategoriya, albatta, murakkab bo‘lib, ichki nisbiy butunlik va yaxlitlikka ega. U bir turli narsa, hodisa va munosabatlarning barqaror butunligidir. SHu asosda har bir fanda kategorial ma’no (vazifa/xususiyat kabi) tushunchasi mavjud. Kategorial ma’no deganda shu soha (masalan, til) ning ma’lum bir kategoriyasi uchun umumiy bo‘lgan, shu kategoriyaning ichki butunligini ta’minlaydigan umumiylik (mavjudot, belgi, xususiyat, munosabat, vazifa kabilar) tushuniladi. Kategorial ma’no har bir fanda faqat shu fan uchun xos bo‘lgan ifoda shakl va vositalariga ega bo‘lmog‘i shart. Agar shunday shakl va vositalar bo‘lmasa, demak, bu fanda shu kategoriya yo‘q yoki tamoman boshqa mohiyatga ega. Masalan, rus tilida morfologik rod kategoriyasi mavjud va bu tildagi ot turkumiga mansub har qanday so‘z uch roddan birining shakliga ega. Rod kategoriyasi maxsus qo‘shimchalar, aniqlovchi vazifasida kelgan so‘zlarning aniqlanmish ot bilan rod shakliga ko‘ra moslashuvi, kesim vazifasidagi so‘zning ega rodiga moslashuvi kabi shakllarda voqelanadi. O‘zbek tilida morfologik rod kategoriyasi yo‘q. Zarur bo‘lgan hollarda jins (biologik xususiyat) o‘ziga xos leksik (erkak - ayol) yoki leksik-sintaktik (erkak o‘qituvchi - ayol o‘qituvchi, erkak ilon - urg‘ochi ilon) yo‘l bilan ifodalanadi.Lekin o‘zbek tilida jinsni ko‘rsatuvchi vositalar ma’lum bir morfologik kategoriyani tashkil etmaydi. Istagan kategoriya butunlik va yaxlitlik bo‘lganligi sababli, albatta, murakkab - bir necha tashkil etuvchi - tarkibiy qism (element) lardan iborat bo‘ladi. Kategorial ma’no shu kategoriya elementlariga jins-tur (yoki tur-xil, yoki xil-ko‘rinish) obyektiv-mantiqiy aloqalari asosida bo‘linadi, lekin hech qachon kategoriya elementi kategorial ma’nodan butunlay tashqarida, unga nisbatan mutlaqo aloqasiz bo‘la olmaydi, zid, qarama-qarshi bo‘lishi mumkin (masalan, tasdiq va inkor kabi). Ko‘rinadiki, tilshunoslik fanining o‘ziga xos kategoriyalari - lingvistik kategoriyalarni to‘g‘ri aniqlash, ularning kategorial ma’nolarini belgilash, har bir lingvistik kategoriya uchun moddiy zamin (obyektiv asos) vazifasini o‘tovchi tegishli mantiqiy kategoriya bilan aloqadorligini tahlil etish usullari bilan tanishish tilshunos uchun zarur. Masalan, so‘z turkumlari kategoriyasi, egalik kategoriyasi, gap bo‘laklari kategoriyasi, kesimlik kategoriyasi kabi. Lisoniy kategoriya birliklarining shakliy tomoni tilning ifoda tomoni xususiyatlari (segment va supersegment fonemalar, prosodik vositalar, o‘zak va qo‘shimchalarning xususiyatlari, agglyutinatsiya, fuziya, so‘z tartibi, sintetizm va analitizm, imo-ishora kabi) bilan bog‘liq bo‘lsa, ularning semantik-funksional tomoni fanda mantiqiy kategoriyalar yoki tushunchaviy, mazmuniy kategoriyalar deb nomlanuvchi hodisa bilan aloqador. Dastlab atamaning o‘zi xususida to‘xtalish lozim. Mantiqiy (tushunchaviy, mazmuniy) kategoriya deganda, ma’lum bir ma’no, mazmunni atash bilan bog‘liq bo‘lgan shaklan rang-barang hodisalar tushuniladi. Mantiqiy kategoriya, odatda, grammatik ahamiyatga ega bo‘lgan (ya’ni tilda o‘ziga xos fonetik, leksik, morfologik, sintaktik kabi vositalar bilan ifodalanuvchi) bir ma’no - grammema - asosida tuziladi. Bunday ma’nolar xilma-xil bo‘lishi mumkin. Masalan, zamon, makon, jonli/jonsizlik, shaxs, inson/hayvon, egalik/qarashlilik, son/miqdor, daraja, yo‘nalish kabi. Til qurilishida bu ma’nolar xilma-xil vosita bilan ifodalanishi mumkin. Deylik, o‘zbek tilida zamon ma’nosi leksik (kun, yil, oy. . . ;endi, keyin. . . ;), morfologik (zamon shakllari, kelishiklar . . . ), leksik-morfologik (urushda, kelganda. . . ), sintaktik (2016 yil 10 yanvar) kabi yo‘llar bilan beriladi. Mantiqiy kategoriya tilda turli vosita bilan berilganidek, ayni bir mantiqiy kategoriyaning bir tilda, masalan, leksik usul bilan beriladigan ma’nosi ikkinchi tilda, masalan, grammatik usul bilan berilishi mumkin. Bunda juda ko‘p hollarda tilshunoslikda noto‘g‘ri talqinlar yuzaga keladi; mantiqiy kategoriyaning bir tilda ifodalanish xususiyati asosida boshqa bir til hodisalari haqida xulosa chiqariladi. Masalan, rus tilida jins mantiqiy kategoriyasining rod grammatik kategoriyasi bilan aloqadorligi asosida (adib-adiba, qo‘y-qo‘chqor. . . kabilarga tayanib) o‘zbek tilida rod kategoriyasini “to‘qish”, o‘ylab chiqarish yoki uning yo‘qligidan “hayratlanish” holatlari shuning natijasidir. Vaholanki, bir tilda o‘ziga xos ifodalanadigan mantiqiy kategoriya boshqa tilda tamoman o‘zgacha berilishi yoki bu til shu ma’noga nisbatan tamoman befarq bo‘lishi mumkin. Masalan, bir tarkiblilik va shaxssizlik (gap qurilishida eganing bo‘la olmasligi va harakat/holat sub’ektining majhulligi) rus tilida asosan shaxssiz fe’llar (svetaet, snejit, znobit . . . ), kesim mavqeida kelganda ega bilan birika olmaydigan har xil so‘zlar bilan (mojno, nujno, mnogo, net, xolodno. . .) ifodalanadi. O‘zbek tilida bu mantiqiy kategoriya ma’nosi leksik emas, balki morfologik usul bilan beriladi. Shuning uchun mantiqiy kategoriyalar va ularning tillarda ifodalanish xususiyatlariga ham ehtiyot munosabatda bo‘lish lozim. Bundan tashqari, til va tafakkur uzviy bog‘liq bo‘lganligi sababli mantiqiy kategoriyalarning hajmi va hatto turlari har xil tillar uchun bir xil bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, jonli-jonsizlik mantiqiy kategoriyasi rus tilida barcha otlarni ikkiga jonli va jonsiz predmetga ajratadi. O‘zbek tilida esa bu bo‘linish boshqacha. O‘zbek tafakkur tarzi jonli- jonsizlikni emas, odam-odam emaslikni farqlaydi. Yana bir misol. O‘zbek ongi modda, ma’dan, xom ashyolarni alohida bir mantiqiy kategoriyaga ajratishni talab qiladi. Chunki bularni atovchi so‘zlar tilimizda qator grammatik xususiyatga ega. Qiyoslang: cho‘yan pech - cho‘yan pechi. Hukm va gap. Tushunchalar munosabatni, ya’ni narsa va hodisalarning obyektiv borliqdagi ziddiyatli tabiatini, ularning dialektik munosabatini ifodalash natijasida fikr paydo bo‘ladi. Fikr hukm orqali voqelanadi. “Hukm fikr bo‘lib, unda biror narsa haqida nimadir tasdiq qilinadi yoki inkor etiladi. Fikrning manbai - real borliq. Masalan, Barglar shitirladi. Real borliqda barglar va ularning harakati mavjud, borliqdagi bu predmet va uning harakati ongda aks etib, ikki tushuncha (predmet - barglar haqidagi tushuncha va uning belgisi - harakati haqidagi tushuncha) shakllanadi va bu tushunchalarning qo‘shilishi hukmni, fikrni keltirib chiqaradi.” Demak, hukm biror predmet, voqea yo hodisa haqidagi tasdiq yoxud inkor fikrdir. hukm hamisha ikki a’zoli - u sub’ekt va predikat qismlardan iborat. Ba’zi olimlar hukm tarkibini uchga - sub’ekt, predikat va bog‘lama (rus. svyazka) ga bo‘ladilar. Bunda bog‘lama sifatida kesimlik ko‘rsatkichi (—dir / emasdir (o‘zb. ) / est (rus. ) /ist (nem. ) /at (ingl. ) / ast/hast(fors-toj. ) h.) yuzaga chiqadi. Hukmnig 2 yoki 3 qismdan iboratligi - mantiq fanining o‘z ichki muammosi. Lekin tilshunoslik nuqtai nazaridan fikr ifodasini 3 tarkibli deb sanash ma’qul. Zero, hukmning tildagi muqobili - gapning kesim tarkibi hamisha murakkab bo‘lib, eng kichik ko‘rinishi [^Rt] (ya’ni “atov birligi+kesimlik ko‘rsatkichi”) qurilishiga ega. Hukmning tilda ifodalanish shakli - gap. U kommunikativ (aloqa-aralashuv vazifasini bajaruvchi) birlik, fikrni ifodalash va uzatish, ya’ni fikr almashish uchun xizmat qiladi. Gap mantiqiy- predikativ munosabatning lisoniy ifodasi bo‘lgan ega-kesimning sintaktik bog‘lanishi natijasida yuzaga keladi. Demak, gap hukmning tildagi shakli, tafakkur mahsulini tilda (aniqrog‘i, nutqda) ifodalash uchun xizmat qiladi. Gap - tugallangan ma’no va tugallangan ohangga ega bo‘lgan nutqiy birlik. Hukm va gapning o‘zaro munosabatini o‘rganar ekanmiz, avvalo, ular orasida quyidagicha mutanosiblikka e’tibor berish lozim: Otam o‘qituvchidir hukmi va gapida otam birligi mantiqan sub’ekt (8), grammatik jihatdan ega (E)dir. O‘qituvchi qismi mantiqan predikat (R), grammatik kesim (K) bo‘lib, -dir mantiqan bog‘lama (B), grammatik jihatdam kesimlik ko‘rsatkichi - affiksi (A) dir. Yuqorida keltirilgan hukm-gapda 8 = E, R = K, B = A munosabatlari, ya’ni mantiqiy va grammatik hodisalarning o‘zaro mutanosibligi voqelangan. Mana shunday mutanosiblikni Karimjon uxladi, Bola yuguryapti, Qizcha o‘qiyapti kabi hukm-gaplarda ham ko‘ramiz. Hukm va gap tarkibiy qismlari orasida o‘zaro mutanosiblik mana shunday holatlar bilan cheklanadi, xolos. Chiroyli qizcha baland ovoz bilan kitob o‘qimoqda gapida yuqorida ko‘rilgan mutanosiblik bo‘lmaydi, chunki bu gapning grammatik bo‘linishida ega va kesim kabi gap bo‘laklaridan tashqari aniqlovchi va hol ham bor. Mantiqan esa bu hukm 8 (chiroyli qizcha) va R (baland ovoz bilan kitob o‘qi-) hamda B (-moqda) qismlaridan iborat. Shu asosda biz hukm va gap orasidagi quyidagi farqlarni ajratishimiz mumkin. Birinchidan, hukm hamisha ikki asosiy va bir bog‘lama qismdan iborat, gap esa ega, kesimdan tashqari boshqa bo‘laklarni ham o‘z ichiga oladi. Ikkinchidan, bir gapda (masalan, O‘zbekiston - mustaqil respublika gapida) mantiqiy urg‘u qaysi bo‘lakka qo‘yilishi va gapning aktual bo‘linishiga bog‘liq ravishda sub’ekt (aktual tema) mavqeida ham, predikat (aktual rema) mavqeida ham shu gap tarkibidagi har qanday tushuncha kela oladi, gap bo‘laklari mavqei esa (o‘rni va shakli o‘zgarmasa) barqarordir. Uchinchidan, ayrim Toqqa chiqiladi, Bu ishni tezda bajarish lozim kabi shaxssiz gaplarda ega mutlaqo yo‘q va bo‘lishi mumkin ham emas. Ular - bir tarkibli gaplar. Hukm esa hech qachon bir tarkibli bo‘lmaydi. Yuqorida keltirilgan gaplarda ifodalangan hukm majhul (noma’lum, noaniq, lekin mavjud) sub’ektli hukm sanaladi. Demak, gap bir tarkibli ham, ikki tarkibli ham bo‘la oladi, hukm esa hamisha ikki tarkiblidir.