Nazariy o’quv mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi

Mavzuga oid adabiyotlar. 1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007. 2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002. 4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002. 5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina» nashriyoti, 1987. 6. S. I. Iskandarov, A. A. Abdusamatov, R. A. Shoymardonov. «Organik ximiya», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1979.

Mavzu – 3: Kislorodli organik birikmalar. Spirtlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va nomlanishi. Bir va ko’p atomli spirtlar. Metanol. Ikki va uch atomli spirtlar.


Reja.
1. Kislorodli organik birikmalarni;
2. Spirtlarning tarkibi, klassifikatsiyasi va nomlanishini;
3. Bir va ko’p atomli spirtlarni;
4. Ikki va uch atomli spirtlar. Etilenglikol va glitsirinni;
Uglerod, vodorod va kislorod atomlaridan tarkib topgan kislorodli organik birikmalarga spirtlar, fenollar, aldegidlar, ketonlar, karbon kislotalar, oddiy va murakkab efirlar, uglevodlar kiradi.
Spirtlar deb molekulalarida uglevodorod radikali bilan bog`langan bitta yoki bir nechta gidroksil guruhlari bo`ladigan organik birikmalarga aytiladi.
Ularni uglevodorodlarning molekulalaridagi bitta yoki bir nechta vodorod atomlari o`rnini gidroksil guruhlar olgan hosilalari sifatida qarash mumkin.
Spirtlarning nomi radikallar nomidan, shuningdek uglevodorodlar nomidan–ol qo`shimcha qo`shish (xalqaro nomi) bilan hosil qilinadi:
CH<sub>3</sub>OH – metil spirt yoki metanol, C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH – etil spirt yoki etanol,
C<sub>3</sub>H<sub>7</sub>OH – propil spirt yoki propanol, C<sub>4</sub>H<sub>9</sub>OH – butil spirt yoki butanol
Bu spirtlar gomologik qatorni hosil qiladi, chunki ular molekulalarining tarkibi jihatidan bir-biridan gomologik farq (CH<sub>2</sub>=) bilan farq qiladi. Gomologik qatorning umumiy formulasi C<sub>n</sub>H<sub>2n+1</sub>OH yoki R-OH, bunda r-uglevodorod radikali.
Gomologik qatorning uchinchi a`zosi–propanoldan boshlab spirtlarda izomerlar paydo bo`ladi:
CH<sub>3</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>OH CH<sub>3</sub>CHCH<sub>3</sub>
propil spirt yoki propanol–1 OH izopropil spirt yoki propanol–2
Xalqaro nomenklaturaga ko`ra gidroksil guruh qaysi uglevodorod atomi bilan bog`langanligi spirt nomidan keyin raqam bilan ko`rsatiladi, masalan:
CH₃CH₂CH(OH)CH₂CH₂CH₃ geksanol–3
Spirtlarda izomerlar soni tegishli to`yingan uglevodorodlarnikiga ko`ra doimo ko`p bo`ladi. Masalan, butanning ukkita izomeri bor (n-butan va izobutan), butil spirtniki esa to`rtta.
1) CH₃CH₂CH₂CH₂OH 2) CH₃CHCH₂OH
birlamchi butil spirti CH₃ birlamchi izobutil spirt

3) CH₃CH₂CHCH₃ 4) CH₃

OH CH₃CCH₃ uchlamchi butil spirt
ikkilamchi butil spirt OH
Spirt molekulasida bitta gidroksil guruh bo`lsa, u holda spirt bir atomli, ikkita bo`lsa–ikki atomli, uchta bo`lsa–uch atomli spirtlar deyiladi.