NAZARIY MEXANIKA FANI, MAQSADI VA VAZIFALARI
Reja:
Kuch tushunchasi.
Absolyut qattiq jism.
Harakat va muvozanat tushunchalari.
Statikaning ikkita asosiy masalalari.
Qadim zamonlardan beri, necha-necha olimlar moddiy nuqtalarning, ayniqsa qattiq jismlarning xarakat qilish sabablarini, harakatlarining o`zgarish qonuniyatlarini, qaysi hollarda ular muvozanat holatlarda bo`lishlik sabablarini va uning sirlarini aniqlash ustida bosh qotirganlar.
Necha-necha olimlar turli xil mashinalar, memorlar esa tarixiy inshootlar qurganlar, bazilariniki o`sha davrlardayoq sinib ketgan yoki qulab tushgan, bazilari ancha muddatgacha yaxshi ishlagan va saqlangan, bazilari esa hozirgi kungacha ham o`z mustahkamligini va ishlash qobiliyatlarini yo`qotmaganlar.
Lekin ularning birortasi ham shu qurgan mashinalarining yoki inshootlarining mustahkamligining nazariy asoslarini isbotlab, tushuntirib beraolmaganlar. Quyida shunday masalalarni nazariy asoslarini tushuntirib berish bilan shug`ullanamiz.
Nazariy mexanika fani, maqsadi va vazifalari haqida qo`llanmaning boshida etarlicha malumot berilgan, shuning uchun og`zaki ravishda har bir yo`nalishlar uchun ularga yaqin bo`lgan texnikaga oid qo`shimcha malumotlar bilan boyitib boriladi.
Nazariy mexanika fani moddiy jismlarning harakatlanish qonuniyatlarini yoki ularni muvozanatda bo`lish sabablarini o`rgatadi. Nazariy mexanikada barcha jismlar absolyut qattiq deb qabul qilinadi, yani jismlar harakat davomida yoki muvozanat holatida o`zining shaklini o`zgartirmaydi deb faraz qilinadi.
XVII asrda Italiya olimi G.Galiley va Ingliz olimi I.Nyutonlar tomonidan uzoq vaqtlar davomida olib borilgan tajriba va kuzatishlar natijasida harqanday moddiy jismlarning harakatlarini paydo bo`lishi, yoki shu harakatlarning o`zgarishi ularning bir birovlariga ko`rsatayotgan o`zaro tasirlariga, yoki boshqacha qilib aytganda kuchlarga uzviy bog`liq ekanligini aniqladilar.
SHunga ko`ra kuch, bu bir jismning ikkinchi jismga va ikkinchi jismning birinchi jismga tasiridan iborat ekan.
Kuch vektor qiymatdan iboratdir, chunki uning yo`nalishi, qo`yilgan nuqtasi va uning son qiymatlaridan birortasi nomalum bo`lsa, uning tasiridagi jismning qaysi tomonga qanday tezlanish bilan harakatini o`zgartirishi haqida aniq malumot olib bo`lmaydi. Demak kuch har doim vektor qiymatdan iborat bo`ladi, har doim uining moduli (son qiymati), yo`nalishi va qo`yilgan nuqtasi bizga malum bo`lishi shart.
Faqat son qiymatini bilishni o`zinigina etarli bo`lgan kattaliklar skalyar qiymatlar deyiladi. Masalan vaqt - t, massa - m skalyar qiymatlar hisoblanadi. Ularni qo`yilgan nuqtasi va yo`nalishi bo`lmaydi. Vaqt va massa koinotning barcha joyida bir xil o`zgaradi deb qabul qilingan, yani joyga bog`liq emas.
1.1 shaklda kuch vektori tasvirlangan, unda DE chizig`i kuchning tasir chizig`i deyiladi, A nuqta kuchning jismga qo`yilgan nuqtasi, kuch vektori ikki xil tarzda ifodalanadi, yoki - shaklida, yoki - shaklida, ikkinchi holda birinchi harf A nuqta vektorning qo`yilgan nuqtasini belgilasa, ikkinchi harf V nuqta shu vektorning oxirini belgilaydi.
1.1 shakl.
Vektor qiymatning belgisi chiziqchadan iborat bo`lib, u albatta xarfning ustiga chiziladi. Agar chiziqcha bo`lmasa, u holda bu vektor emas balki vektorning son qiymati xolos, uni mexanika tilida vektorning moduli deb ataladi.
Agar bir vaqtni o`zida bir jismga bir nechta kuchlar tasir etsa, ularni kuchlar sistemasi deb ataladi.
Nazariy mexanikada jismlarning ikki xil holatlari o`rganiladi. Birinchi navbatda moddiy nuqta yoki qattiq jismlarning harakatsiz (birorta sanoq sisttemasiga nisbatan harakatsiz) yoki muvozanat holatlari o`rganiladi.
Bunday masalalarni statik masalalar deyiladi. Agar moddiy nuqta yoki qattiq jism harakatda bo`lsa uning harakatining qonuniyatini o`rganuvchi qism dinamika qismi deb ataladi.
Statika qismini o`rganishni statika aksiomalaridan boshlanadi. Aksioma degan so`z (grek) yunon tilidan olingan bo`lib, uning o`zbekchaga tarjimasi isbot talab qilinmaydigan oddiy haqiqat degan manoni anglatadi. Ular uncha ko`p emas, biz faqat 4-ta aksiomaga asoslangan holda statika qismini o`rganamiz.
1. Statika aksiomalari.
Do'stlaringiz bilan baham: |