Nazariy materiallar 1- mavzu: kirish. O’simliklarni himoya qilish fanining maqsadi va vazifasi

Hasharotlarning anatomiyasi.

Teri qoplamlari. Hasharotning tanasi teri qoplami bilan qoplangan, u gipoderma – hujayralar qavati va kutikuladan iborat. Kutikula esa ana shu hujayralar ajratadigan hosiladir. Kutikula qattiq, yumshoq va elastik holda bo’lishi mumkin. Terisi organizmni tashqi mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlaydi. Bundan tashqari, u muskullar birikadigan joy bo’lib xizmat qiladi.

Mushaklarning tuzilishi. Hasharot tanasi murakkab ravishda bo’g’imlangan va tana qismlari turli darajada harakatlanishi tufayli mushaklari ham murakkabdir. Hasharot tanasida qariyb 2 ming xil mushaklar bor. Teri qoplamiga birikmagan mushaklar bunga kirmaydi. Lichinka yoki qurtlarnikiga nisbatan ulg’aygan hasharotlarning mushaklari ancha xilma-xildir.

Hasharotlarning ovqat hazm qilish tizimi og’iz teshigidan boshlanadi. Undan keyin xalqum va qizilo’ngach keladi. U hasharotlarning ko’pchilik turlarida kengaygan yoki bo’rtib chiqqan bo’lib, uni bo’qoq deyiladi. Undan so’ng muskulli oshqozon, keyin haqiqiy oshqozon, ingichka, yo’g’on va to’g’ri ichaklar davom etadi. To’g’ri ichak anal teshigi bilan tamomlanadi. Burdalangan oziqa halqumdan o’tib bo’qoqda to’planadi va oz-ozdan mushakli oshqozonga o’tadi, uning devorlarida kuchli rivojlangan mushaklar, ichki tomonida esa qattiq tishlar bo’ladi. Bunda oziqa maydalanadi va o’rta ichakka o’tadi, bundan tashqari oziqa suyuq qismdan ajratiladi..

Keyingi ichak xitin intimali bo’lib, ingichka, yo’g’on va to’g’ri ichaklarga bo’linadi. Ichakning Malpigi naychalari ochiladigan joyidan boshlanadigan bo’limida hazm bo’lgan oziqadagi suv so’rilib, ekskrement (tezak) hosil bo’la boshlaydi va u orqa (anal) teshik orqali chiqarib yuboriladi.

Malpigi naychalari (Italiya olimi Malpigi nomiga qo’yilgan) hasharotlarning eng asosiy chiqaruv a’zosi hisoblanadi. Bu naychalar shiralardan tashqari hasharotlarning deyarli hamma turlarida bo’ladi. Endokrin bezlar qonga bevosita sekret yoki gormon moddalarni ishlab chiqaradi. Ular qon bilan tana bo’ylab harakat qilib, organizmda modda almashinuv jarayonini va hasharot rivojlanishini boshqaradi. Hasharotlarda uch xil endokrin bezlar, jumladan bosh miyaning neyrosekretor to’qimalari, old ko’krakda joylashgan protorakal bezlari va yondoshish bezlari yaxshi o’rganilgan. Hasharotning qoni yoki gemolimfa yagona suyuq to’qima bo’lib, plazma va qon tanachalari – gomotsidlardan tashkil topadi. Qon aylanish tizimi o’ziga xos holatda bo’lib, umurtqali hayvonlarnikidan jiddiy ravishda farq qiladi. U yopiq emas, qon tana bo’shlig’ini va a’zolar oralig’ini to’ldiradi, ularni yuvib turadi. Qonning bir qismigina maxsus qon aylanish a’zosi – orqa naychada aylanadi

Nafas olish tizimi hasharotning tana to’qimalarini kislorod bilan bevosita ta’minlashga xizmat qiladi. U juda shoxlangan va butun tanadan o’tadigan behad ko’p havo naychalari – traxeyalardan iboratdir. Traxeyalar ko’krak va qorin segmentlarining yonlari bo’ylab juft-juft bo’lib joylashgan nafas teshiklaridan boshlanadi. Traxeyalarning boshlang’ich qismi yo’g’on bo’lib, keyin ingichkalasha boradi, ya’ni ko’plab traxeyalarga – traxeya kapillyarlariga shoxlab ketadi. Nafas olish harakatlari asosan qorin muskullarining qisqarishi tufayli ro’y beradi, bu jarayon pardaqanotlilarda (ari, asalari va boshqalarda) ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Hasharotlarning kam harakatli fazalarida nafas olish tezligi susayadi.

Jinsiy a’zolari. Hasharotlar ayrim jinsli hisoblanadi. Urg’ochilarining jinsiy a’zolari ikkita tuxumdon, ikkita yon tuxum yo’li, o’rta tuxum yo’li, o’siqli bez va urug’ qabul qiluvchi qismlardan iboratdir.

Erkak hasharotning jinsiy a’zolari ikkita (ba’zan bir-biriga qo’shilib o’sgan) urug’dondan, ikkita urug’ chiqarish yo’li, o’simta bez va yig’ma a’zodan iborat. Urug’donlar naychalardan hosil bo’ladi, ularning ichida spermalar, ya’ni mikroskopik mayda harakatchan erkak jinsiy hujayralari rivojlanadi.

Asab (nerv) tizimi hasharot organizmining butun hayot faoliyatini boshqaradi, u uch qismdan: asosiy nerv zanjiri, periferik nervlar va simpatik tizimdan tashkil topadi. Bo’g’im-bo’g’im bo’lib joylashgan nerv zanjiri tananing qorin qismida bo’ladi. U nerv bo’g’imlari (gangliyalar) va ulardan chiqadigan nervlardan tuzilgan.

Nerv tizimi hasharot jismining barcha a’zolarini, jumladan hazm a’zolari, qon aylanish, jinsiy a’zolari va nafas teshiklarini boshqaradigan periferik hamda simpatik nervlarning faoliyatini bir-biriga bog’lab, boshqarib boradi. Nerv tizimida kechadigan asosiy jarayonlar qo’zg’alish va tormozlanishdan iboratdir. Nerv-sezuv birliklari – sensillalar sezgi a’zolarining asosini tashkil etadi. Ular ko’p hollarda ikkita komponentdan: teri strukturasi va undagi sezuv nerv hujayralaridan tashkil topadi. Ta’sirlar va iztiroblarni qabul qilish xususiyatlariga qarab sensillalar turlicha tuzilgan, ammo ularni shartli ravishda ikkita asosiy tipga – yuza va chuqur joylashgan sensillalarga bo’lish kerak. Birinchi tipdagisi soch tolasi, qilcha, konus yoki boshqa hosilalar shaklida tananing sirtiga chiqib turadi, ikkinchisi esa kutikula ostida yoki teri ichida bo’ladi.

Eshitish. Ko’pgina hasharotlarda alohida a’zolar bo’ladiki, bularni ba’zi jihatlardan umurtqalilardagidek eshitish a’zolariga o’xshatish mumkin. To’g’ri qanotlilarda (chigirtka, temirchaklar, chirildoqlar), sayroqi tsikadalarda, ba’zi qandalalarda va bir qator kapalaklarda eshitish a’zolari timponal a’zo sifatida bo’ladi. Bu xil a’zolari temir-chak va chirildoqlarning oyoqlarida, ba’zi kapalaklarda ko’krak qismida, chigirtkalarda esa qorin qismida joylashadi.

Kimyoviy sezgi muhit kimyoviy holatini sezish (hid va ta’m bilish) uchun xizmat qiladi va kimyoviy retseptorlardan iborat bo’ladi. Bu retseptorlar o’rtasidagi fiziologik tafovut shundan iboratki, hid bilishda past kontsentratsiya moddaning gaz holati, ta’m bilishda esa yuqori kontsentratsiyali suyuq muhit seziladi. Hid bilish hasharotlarga jinsni qidirib topish, o’z turidagi individlarni payqash, oziqa va tuxum qo’yadigan joyni qidirib topish uchun xizmat qiladi. Ta’m bilish esa hid sezishga qaraganda ko’proq o’ziga xos ahamiyatga ega, chunki faqat oziqani sezib topish uchungina zarurdir.

Ko’z garchi hamma hasharotlarda bo’lavermasada, ularning hayotida katta ahamiyatga ega. Hasharotlarning ko’radigan a’zolarini ikki xilga: murakkab va oddiy ko’zlarga bo’lish mumkin. Murakkab yoki fasetkali (ikkita) ko’zlar boshning ikki yonida joylashgan, ko’pincha juda rivojlangan bo’lishi va boshining ancha qismini egallashi mumkin. Har qaysi fasetkali ko’z ko’pgina ko’rish birliklaridan – sensillalardan tashkil topgan bo’lib, ular fasetkalar yoki ommatidiyalar deyiladi. Ularning soni o’nlarcha va minglarcha bo’lishi mumkin. Hasharotlar ko’zlari yordamida shaklni, harakatni, rangni va o’zidan narsagacha bo’lgan masofani, shuningdek qutblashgan yorug’likni ajratadi. Hasharotlarning ko’p turlari uzoqni ko’rmaydigan bo’ladi va uzoqdan turib faqat harakatni ajratadi. Bu hodisa ko’p tajribalar asosida tasdiqlangan. Ekzokrin bezlar organizm uchun zarur bo’lgan turli xil moddalarni yoki sekretlarni ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi. Bularga so’lak bezlari va ovqat hazm qilish uchun xizmat qiladigan o’rta ichak bezlari, organizmni mexanik jihatdan mustahkamlaydigan mum, lak va ipak sekretlarini ishlab chiqaruvchi bezlar, o’zga tur hayvonlarga ta’sir etuvchi (arilarning zahari yoki noxush hid ajratib repellent bo’lib hisoblanuvchi) yoki ayni turning qarama-qarshi jinsiga ta’sir etuvchi (feromonlar) biologik faol moddalarni (BFM) ajratuvchi bezlar kiradi¹.

Bundan tashqari, juda ko’p hasharotlarda qanotlar vujudga kelgan. SHunday qilib, hasharotlar morfologiyasida qo’yidagi: tanalari bo’g’imga ajralgan va bosh, ko’krak hamda qorin qismlari mavjud. Boshida og’iz organi va bir juft mo’ylovi bor. Ko’kragida uch juft oyoq va ko’pchiligida qanotlar o’rnashgan. Qorin qismi 11 tagacha bo’g’imdan iborat oyoqsiz bo’ladi.

Hasharot tuzilishining sxemasi. Bosh, ko’krak(kuk), qorincha(k) qismlari.

Oldingi va orqa qanotlari hamda oldingi, o’rta, orqa oyoqlar.

HT-nafas teshiklari, K-ko’z, b-burti, O-og’iz, T toscha, U-o’ynog’ich,

S-son, B- boldir, P-panja, TIR- tirnoq.
Hasharot boshi - Saputmustahkam pishiq kalla qutisi yoki bosh kopqog’idan tashkil topgan bo’lib, u boshining tashqi skeletini hosil qiladi. Unda og’iz organlari, bir juft mo’ylov, bir juft murakkab yoki fasetik ko’z va oddiy ko’z yoki ko’zchalar o’rnashgan. Ba’zan kalla qutisida embrion bosh qismidagi ayrim bo’g’imlarning bir-biriga qo’shilish ishlari aniq ko’rinib turadi. Boshning ustki qismi harakatsiz tutashgan bosh qismdan tuzilgan. Boshning oldingi sathi peshona - Frons, uning yuqorisida chakka – Vertex unda narirokda gardoni ossiput, peshona pastida yoki oldida qanshar yoki klipeus, undan pastda og’iz organlarini yuqoridan yopib turuvchi yaproq ko’rinishidagi harakatchan yuqori lab - Labrun joylashgan. Bosh yonboshlarida joylashgan ko’zlar osti va yonboshlari lunj - Genae deb ataladi. Suvarak va boshqa tuban tuzilishga ega bo’lgan hasharotlarda boshning oldingi tomonidagi ko’zlar oralig’i mavjud.

Kemiruvchi og’iz apparati kelib chiqishi jihatidan birlamchi hisoblanib, u suvarak, chigirtkasimonlar ust turkumiga xosdir. SHuning uchun bu tipdagi oziq organlari ortopteriod deb ataladi. Kemiruvchi og’iz apparati qo’yidagi kismlardan : yuqori lab, bir juft, yuqori jag’ yoki mandibula, bir juft pastki jag’ yoki maksilla va pastki lab yoki labiumdan tashkil topgan. Hasharotlarning so’ruvchi tipidagi og’iz organlari turlicha tuzilgan. Pashshalarning og’iz apparati yalovchi tipiga xos bo’lib, suyuq ovqatni yalashga moslashgan. Hasharotlarda so’ruvchi tipidagi og’iz apparatlari turlicha tuzilgan. Ba’zilarda ular sanchib so’ruvchi boshqalarida esa so’ruvchi yoki yalovchi tipida tuzilgan.

Hasharotlarning ko’kragi - thorax qorin qismidan keskin farq qilib alohida bo’limga ajralgan. Lekin ularning ajdodlarida bu ikki qism bir biridan ajralmagan bir xil shakldagi gavdadan tuzilgan, bu har bir bo’g’imda bir juftdan o’simtalar bo’lgan. evolyutsion taraqqiyot natijasida bunday metamerali hasharotlarda harakatni markazlashtirish yoki lokomotiv funktsiyasini oshirish natijasida gavdaning oldingi uch bo’g’imi ko’krakka aylangan bo’lib keyingi bo’g’imlarda o’simtalar yuqolib, qorin shakliga aylangan..

Ikki qanotlilar Diptera-da bir juft qanot bo’lib, u o’rta ko’krakka o’rnashgan. Orqa ko’krakda esa yuqolib ketgan orqa qanot rudimentlari bo’ladi. Hasharotlar qanoti har xil shaklda bo’ladi, biroq uning shakli asosan uchburchak shaklga yaqin, shuning uchun qanotning uchi orqa burchagi va tubi yoki ildizini bir - biridan ajrata bilish kerak. Qanot tomirlari pardalarni ko’tarib turuvchi mexanik tirgaklar vazifasini bajaradi, biroq ichi g’ovak ba’zi tomirlar orqali oziq moddani keltiradigan qon harakat qiladi va trexeya nerv tolalari keladi. Qolgan tomirlarning ichi g’ovak bulmaydi. Qanotda uzunasiga ketgan tomirlar juda katta ahamiyatga ega. Bu tomirlar orqali oziq qanotga, o’tadi va qanotni tutib turadi. Hasharotlarni aniqlashda bunday tomirlarning ahamiyati katta. Qorin bo’lagi - abdomen tananing uchinchi qismi bo’lib, u bir necha bo’g’imlarga bo’linadi. Qorin bo’g’imlari yoki uromerlar soni har xil hasharotlarda, turlicha miqdorda. Masalan, tuban hasharotlar turkumida dum komponenti telson bilan birgalikda hatto 12 tagacha yetadi. Ko’pchilik hollarda voyaga yetgan hasharotlarda qorin bo’g’imi kam bo’ladi, chunki induvidual rivojlanish taraqqiyotida embriondagi 2 ta bo’g’imdan ba’zilari bir-biriga qo’shilib yoki ular o’rnini kuchli taraqqiy etgan boshqa bo’g’imlar egallashi tufayli yo’qolib ketadi, hatto kopulyativ organlar hosil bo’lishi uchun sarf bo’ladi. Hasharotlarning qorni tubandagi xillarga bo’linadi.

Hasharotlarning ovqat hazm qilish sistemasiga boshidagi og’iz teshigi bilan orqa qorin bo’g’imidagi anal teshigi oralig’ida joylashgan ichaklar kiradi. Ichaklar morfologik tuzilishi va hosil bo’lishiga ko’ra uch bo’limga: oldingi, o’rta va orqa ichaklariga bo’linadi. Oldingi va orqa ichaklar embrion ektodermasidan, o’rta ichak esa endodermadan hosil bo’ladi. O’rta ichak ba’zan xaqiqiy oshqozon deb aytiladi. Orqa ichak malpigi tomirlari ya’ni hasharotlarning chiqarish organlari, ichki yuzasi xitindan iborat parda bilan qoplangan bo’lib, ingichka, yug’on va to’g’ri ichakka bo’linadi. Ba’zan orqa ichak bo’ylab ko’richak joylashadi. Hasharot organizmida tashqaridan kabul qilingan ovqat ikki yul bilan: mexanik va kimyoviy qayta ishlanadi.