Nazariy materiallar 1- mavzu: kirish. O’simliklarni himoya qilish fanining maqsadi va vazifasi

Sabzavot va poliz kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurashda tavsiya qilingan pestitsidlar va biopreparatlar

№	Preparat		Sarflash me’yori	Zararkunanda yoki kasallik	Qo’llash usuli	Kutish vaqti	Takro- riyligi
1	Applaud, 25% li n.k.		0,5	Oqqanot (issiqxona)	Purkash	3	1
2	Benzofosfat, 30% li n.k, k.e.		1,7-2,3	Ko’sak qurti, kolorado qo’ng’izi	Purkash	30	2
3	Admiral, 10% li k.e.		0,5	oqqanot	Purkash	30	1
4	Vertimek, 1,8 % li k.e.		0,1-0,2	Zang kana	Purkash	30	1
5	Grizli, 36% li k.e.		0,25	Zang kana	Purkash	30	1
6	Danitol, 10% li fl.		2,0	Oqqanot	Purkash	30	1
7	Detsis, 2,5 % li k.e.		0,25-0,5	Ildiz kemiruvchilar, shiralar, oqqanot	Purkash	30	1
8	Detsis, 2,5 % li flo.		0,75-1,25	SHiralar (issiqxona)	Purkash	5	2
9	Kvark, 10 % li n.k.		5,1-6,9	Ko’sak qurti, kolorado qo’ng’izi	Purkash	30	21
10	Malfos, 50% li k.e.		2,4-3,6	Oqqanot, shiralar, tripslar, kanalar (issiqxona)	Purkash	5	3
11	OOQ (Ohak oltingugurt qaynatmasi)		Bome bo’yicha 0,5-1^0li	Kanalar	Purkash		3
12	TSipermetrin, 25 % li k.e.		1,2-1,6	Oqqanot (issiqxona)	Purkash	3	2
13	Bayleton, 25 % li n.k.	1,0-4,0		Un shudring	Purkash	10	2
14	Bordo suyuqligi, 1% li	6,0-8,0 mis kuporosi bo’yicha		Fitoftoroz, alternarioz	Purkash	8	4
15	Mis xloroksidi, 90 % li n.k.	2,4-3,2		Fitoftoroz, alternarioz	Purkash	20	4
16	Benlat, 50 % li n.k.	2,0-3,0		Qo’ng’ir dog’lanish	Purkash	10	2

Issiqxona oqqanotiga qarshi ular yetuk zotlarini ushlab qolish maqsadida maxsus tayyorlangan sariq rangli ekinlardan foydalanish tavsiya qilingan. Buning uchun maxsus entomologik yelimga sariq rang qo’shib, 30x40 sm li oq qog’ozga surtib, kanopga osib qo’yiladi, 0,08 ga hajmli 1 issiqxona bo’limiga 70-100 ta shunday ekran osiladi. Butun rivojlanish davrida bu ekranlar 3 takrorlikda qo’yiladi.

Targa, Super, Gezagard, Penitran, Trifluramin va hokazolar. YUqorida qayd etilgan gerbitsidlarni qo’llash mumkin.

Savollar:

1. Sabzavot va poliz ekinlarini asosiy zararkunandalariga uyg’unlashgan kurash chorasini qo’llash?

2. Sabzavot va poliz ekinlarini asosiy kasalliklariga uyg’unlashgan kurash chorasini qo’llash?

3. Sabzavot va poliz ekinlari ichidagi begona o’tlarga qo’llaniladigan gerbitsidlar?

4. Sabzavot va poliz ekinlarini asosiy zararkunandalari (oqqanot, kartoshka kolorado qo’ng’izini kamaytirish choralari?

17-MAVZU : MEVALI EKINLARNI ZARARKUNANDALARI VA KURASH CHORALARI.

Reja:

1. 
   Bog’ zararkunandalarining turlari.
   
2. 
   Bog’ zararkunandalarining so’ruvchi turlari.
   

Mevali daraxtlarning zararkunandalariga qarshi uyg’unlashgan kurash tizimi. Bog’ zararkunandalarining ayrimlarining qisqacha tarifi: Buzoq boshi qo’ng’zlar. Qattiq qanotlilar (Soleoptera) turkumiga kirib, plastinka mo’ylovlilar (Ssarabaethae) oilasi, buzoqbosh qo’ng’izlar (Melanta) avlodiga taalluqli turlardir. Markaziy Osiyoda mevazor bog’larda buzoqboshi qo’ng’izlarning uch turi; zararli buzoqboshi qo’ng’iz, uch tishli buzoqboshi qo’ng’iz va mart buzoqboshi qo’ng’izi zarar yetkazadi. Mart buzoqboshi qo’ng’izi.

Qon biti yoz bo’yi 15-17 ta avlod beradi. Qon biti Bumajnыy ranet, Saratoni, Hosildor, Janatan, Rozmarin va Zolotoy Parmen degan olma navlariga ko’proq zarar yetkazadi. Ammo Damir olma, Abiluari, Qandil Sinan, Kul rang frantsuz raneti degan olma navlariga qon bitp tushmaydi.

Qalqondorlar daraxtlarning shirasini so’rib, zaiflashtiradi, ko’pincha ayrim shoxlarni va ayniqga yosh novdalarni nobud qiladi: ba’zan esa daraxtlarni butunlay quritib qo’yadi. Koktsidlar mevalarga dog’ tushirib, sifatini pasaytiradi. Qalqondorlar yosh lichinkalik stadiyasida tarqaladi, ular o’rmalab yuradi yoki shamol, hasharotlar, qushlar vositasida tarqaladi, Lichinkalar keyinchalik biron joyga yopishib olib, harakatlanmaydi.

Qattiq zararlangan barglar qorayib, to’kilib ketadi. Nok shira bitiga qarshi kurash olib borilmasa, iyul boshlaridayoq daraxtlar batamom barginn to’kib yuboradi. Zararlangan daraxt novdalari qing’ir - qiyshiq, mevasi qattiq, bemaza bo’lib, normal darajada katta bo’lmaydi va ko’pincha shira bitining yopishqoq axlatiga belanadi.

Meva o’rgimchakkanasi. O’rgimchakkana odatda olma daraxtiga zarar yetkazadi, ammo boshqa urug’li va danakli meva daraxtlariga ham tushadi. O’rgimchakkana ko’p zararlangan barglar qo’ng’ir tusga kirib assimilyatsiya xossasini ancha yo’qotib qo’yadi, ba’zan nobud bo’lib, ko’plab to’kilib ketadi.

Meva o’rgimchakkanasi Markaziy Osiyo va Qozog’istonning hamma joyida uchraydi.

Markaziy Osiyo olma qurti - urug’li meva daraxtlarining ayniqsa olma, qisman nok va behining asosiy zararkunandasidir. Olma va nok hosilining taxminan 50 foiziga olma qurti zarar yetkazadi. Har yili olma qurtining zararlashidan mevalarning tugunchalari va g’o’r mevalarining anchagina qismi to’kilib ketadi. Olma qurti tushgan mevalar ko’pincha irib ketadi va ularni saqlab bo’lmaydi.

Kapalagi umrida bir necha o’nta (o’rtacha hisob bilan 50 ta) tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan qurtlar mevaning ichidagi eti va urug’lari bilan oziqlanadi, qurtlarning 60-80 foizi mevaga kosachasidan kirsa qolgan qismi mevaning yon va pastki yuzasidan kiradi. Qurt meva po’sti ostiga kirib, meva etidan kamera ochadi va temir uzel orqali urug’ uyasiga o’tadi, u meva sirtidan tomir uzeliga o’tish uchun burama kanal ochadi.

Olxo’ri qurti ba’zan olxo’ri hosilining 10 foiziga va undan ham ko’prog’iga, qisman o’rik va gilosga ham zarar yetkazadi. Olxo’ri va olma qurtlarining hayot kechirishi ko’p jihatdan bir birinikiga o’xshaydi, ammo olxo’ri qurti d mevalarga zarar yetkazadi. Olxo’ri qurti pilla o’ragan holida ham qishlaydi, u daraxt po’stloqlari ostida, tuproq kesaklari tagida va daraxtlar ostidagi o’simlik qoldiqlari ichida qishlaydi. Olxo’ri qurti yiliga ikki marta avlod beradi.

Meva daraxtlarini zararkunandalariga qarshi uyg’unlashgan kurash tizimi. Bog’ zararkunandalariga qarshi samarali kurash olib borish uchun avvalo ularning sonini va xavflilik darajasini hisobga olish lozim. Buning uchun yoz va qish davrida har bir bog’dan kamida 30 ta daraxt tekshirib ko’riladi, (diogonalda 15 ta).

. Nitrofen kasalliklarga qarshi 30-50 kg/ga ishlatiladi.

2. Kurtaklar yozila boshlagan davrda o’tkaziladigan tadbirlar mexanik kurash chorasi sifatida olma qurti va kuyalarning qurtlariga qarshi asosiy tana va yo’g’on shoxlariga tutqich belbog’lar bog’lash yaxshi samara beradi. Bargxo’r kapalaklar qurtlariga qarshi, shiralar, qalqondorlarning lichinkalariga va qishlashdan chiqqan o’rgimchak va meva kanalariga qarshi fosfororganik, piretroidlar preparatlari ishlatiladi.

Jumladan: Zolonning 35% k.e. gektariga 2-4 l/ga, BI-58 40% k.e. gektariga 0,8-2,0 litrgacha, Detsisning 2,5% k.e. gektariga 0,5-1,0 litrgacha (shaftoliga 0,5 litr, nokda 0,6 litr, olmaga 0,5-1,0 litr), tolstar 10% k.e. 0,4-0,6 l/ga qo’llash mumkin. Biologik kurashda tabiiy kushandalarning fioliyatini kuchaytirish uchun daraxtlar orasiga nektarga boy o’simliklar ekiladi. So’ruvchi zararkunandalar va po’stloqxo’rlar bilan zararlangan bog’larda daraxtlarning chidamliligini oshirish maqsadida agrotexnik ishlovni yanada kuchaytirib o’tkazish lozim.

3. Daraxtlar gullagandan so’ng o’tkazish kerak bo’lgan kimyoviy tadbirlar olma qurti va boshqa zararkunandalarning kapalaklarining uchib chiqish va tuxum qo’yish vaqtlarini va qalinligini aniqlash uchun har 2-3 gektar boqqa 1 ta feromon tutqich ilib qo’yiladi va vaqti-vaqti bilan kuzatilib turiladi.

Olma qurtiga biologik kurash maqsadida trixogramma tuxumxo’rini qo’llash yaxshi samara beradi. Bunda har bir daraxt pastki yo’g’on shoxlari ostiga 1000 dona trixogramma g’umbaklari qo’yiladi yoki voyaga yetgan formasi tarqatiladi. Bir feromon tutqichga 5 ta olma qurtini kapalagi tushganda (taxminan kechki olma gullab bo’lgach) tuxumdan chiqayotgan yosh qurtlarga qarshi biologik va kimyoviy preparatlarni qo’llash yaxshi samara beradi.

Olma qon bitiga qarshi afelinus parazitini qo’llash ham yaxshi samara beradi. Kalmaraz, zang, nokni qo’ng’ir dog’lanish, un shudring, monilioz, zamburug’li, virusli kasalliklari mavjud.

Tokda oidium, antraknoz, tserkosporoz, kulrang chirish virus kasalliklariga fungitsidlarni ishlatish mumkin. Zararli organizmlar IXCHS va ularning kushandalari samaradorligi feromon tutqichlari meva bog’lari va tokzorlar zararli organizmlarga qarshi uyg’unlashgan himoya qilishning tashkiliy ahamiyati katta.
Savollar:

1.Bog’ni mexanik, agrotexnik usullari bilan zararli organnzmlarni

kamaytirish va kurash mezonlari?

2.Bog’da tinim davrida olib boriladigan tadbirlarga nimalar kiradi?

3. So’ruvchi zararkunandalarga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari?

18-MAVZU: MOYLI EKINLARNING ZARARKUNANDALARI VA QARSHI KURASH CHORALARI

REJA;

1.Moyli ekinlarga kiruvchi o’simliklar.

2.Moyli ekinlarning zararkunandalariga tarif.

3.Moyli ekinlar kasalliklari
Tur - DALA QANDALASI – Lugus pratensis L.

oila - Miridlar - Miridae

turkum - yarim qattiqqanotlilar - Hemiptera

Dala qandalasining bo’yi 3,5-4mm, rangi yashil tusda bo’lib, qora rangli naqshlar bor; mo’ylovining birinchi bo’g’imi yashil, ikkinchi bo’g’imi jigar rangli, uchi biroz qoramtir, so’nggi ikki bo’g’imi esa qora rangli bo’ladi. Qandalaning yashil tanasida qora naqshlar ajralib turadi, boshi o’rtasida, orqasining old chetida va o’rtasida, tukchalari tubida dog’chalar bo’ladi, shuningdek qanot ustligining teri qismida, ko’kragining ost qismida, yon tomonida yo’llarida, qorin uchida ham dog’ bor: boldirida dag’al to’q, keyingi oyoq sonida esa halqasimon yo’llar bor. Qandalaning yashil tusi ba’zan biroz qizg’ish - qo’ng’ir rangga kiradi.

Qandala tanasi cho’ziq oval shaklda, qoplag’ichi nisbatan yumaloq va beda qandalasidan asosiy farqi yelka qismida (orqa tomonining) ikkita qora nuqta shaklidagi dog’i yo’q.

Lichinkasi kichik va qanotsiz bo’lishi bilan voyaga yetgan qandaladan farq qiladi.

Tuxumining uzunligi 1 mm bo’lib, oldingi uchi qisman egilgan, uchi biroz yassi bo’ladi. Dala qandalasining lichinka va imagosi o’simlikni shirasini so’rib zararlaydi. Qandalalar ayniqsa o’simlik o’sish nuqtasini ko’proq shikastlaydi. O’simlik urug’dan o’sib chiqqan paytdagi zararlashi ayniqsa xavfli bo’lib, bunday holda o’simlik qurib qolishi, o’sishdan orqada qolishi va barvaqt shoxlanishi mumkin.

Agar o’simlik gullash oldidan yoki gullash boshlanganda o’sish nuqtasi shikastlansa, o’simlikni o’sishi to’xtaydi, poya yo’g’onlashib qisqa shoxlar hosil bo’ladi va lub tolasining sifati yomonlashadi. Qandalalar boshqa qishloq xo’jaligi ekinlariga ham zarar yetkazadi.

Dala qandalasi imagolik bosqichida - o’simlik qoldiqlari va begona o’tlar orasida qishlaydi. Qandala erta ko’klamda qishlovdan chiqib avval qishloq xo’jalik ekinlari rivojlanguncha har xil yovvoyi o’sib turgan o’simliklar shirasini so’rib oziqlanadi.

Qandala tuxumini barg bandi va barg yaprog’i ichiga qo’yadi. Tuxumdan 7-10 kunda lichinka chiqadi. Lichinkalari 25-35 kun oziqlanib rivojlanadi. Zararkunanda tushgan kanon o’simligining g’unchasi va tugunchalari to’kilib ketadi.

Dala qandalasi O’zbekistonda ob-havoga bog’liq holda 3-4 marta avlod beradi.

Tur - MAXSAR PASHSHASI - Trypetidae

oila- chiporqanotlilar - Tephritidae

turkum – ikkiqanotlilar - Diptera

Markaziy Osiyoda maxsarga ikki tur pashsha: maxsar chipor qanoti (CHaetorellia sarthami Stask.) va maxsar pashshasi (Asanthiophilus helianthi Rossi.) zarar yetkazadi.

Maxsar pashshasi maxsarning doni boshlang’ichini yo’q qiladi. Markaziy Osiyoda maxsar boshchasi savatchasining chipor qanot bilan shikastlanishi 55% gacha, maxsar pashshasi bilan zararlanishi 1% cha bo’lganligi ma’lum. Maxsar pashshasi ba’zi joylarda juda ko’payib ketadi; masalan, quyi Volga bo’yi mintaqalarida maxsarning 76% chasiga, shimoliy Kavkazda 80% chasiga shu pashsha tushganligi ma’lum.

Markaziy Osiyoda maxsar ekinida maxsar pashshasining kamida ikki avlodi rivojlanadi. Maxsarning g’unchalash davrigacha bu pashshalardan shikastlanish hollari kamdan-kam uchraydi; maxsar g’unchalashgacha shikastlangan bo’lsa, demak, lichinka markaziy bargni yegan bo’ladi.

Tuxum qo’yish davrining uzoqqa cho’zilishi munosabati bilan butun yoz bo’yi hamma vaqt maxsar pashshasining barcha stadiyadagi holatini uchratish mumkin. Kuzatish natijalariga qaraganda bu zararkunandadan kechikib ekilgan maxsar eng ko’p zarar ko’radi.

Tur – KUNGABOQAR KAPALAGI - Homoyeosoma nebulella Hb.

oila – parvonalar - Ruralidae

turkum – tanga qanotlilar - Hepidoptera

Bu hasharot kungaboqarning ancha jiddiy zararkunandasi hisoblanadi; chunki bu zararkunanda ko’plab paydo bo’lgan vaqtlarda kungaboqar hosili deyarli batamom nobud bo’ladi. Bu hasharotni ba’zan kungaboqar kuyasi deb yuritadilar, bu noto’g’ridir holbuki, bu zararkunanda kapalaklar (Ruralididae) oilasiga kiradi.

Ayrim qurtlar, ayniqsa sernam va o’rtacha harorat sharoitida pilla o’raganidan keyin tez orada g’umbakka aylanadi. Mana bu g’umbakdan ikkinchi avlod kapalaklari chiqib, darhol tuxum qo’yishga kirishadi.

Moy olinadigan o’simliklar:g’o’za, zig’ir, maxsar, kunjut, kanakunjut, yeryong’oq, raps, kungaboqar va ba’zi boshqa o’simlik turlari

Kungaboqarning yovvoyi holda o’sadigan turlari ham ko’p, ulardan ba’zilari q.x. ekinlariga zarar yetkazadigan ashaddiy begona o’tlardir. Jumladan, kungaboqarning 4 ta turi O’zbekistonda karantin begona o’tlar ro’yxatiga kiritilgan.

Kungaboqarning yovvoyi holda o’sadigan turlari ham ko’p, ulardan ba’zilari q.x. ekinlariga zarar yetkazadigan ashaddiy begona o’tlardir. Jumladan, kungaboqarning 4 ta turi O’zbekistonda karantin begona o’tlar ro’yxatiga kiritilgan.

Kungaboqarda eng ko’p uchraydigan va zararli kasalliklar qatoriga oq chirish, kulrang chirish, zang, soxta un-shudring, vertitsillyoz so’lish va shumg’iya bilan zararlanish kiradi
Savollar:

1. 
   Moyliekinlarqaysilar, ularniturlarinisanang
   
2. 
   Moyliekinlarnizararkunandalari
   
3. 
   Moyliekinlarnikasalliklari
   

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Kimsanboyev X.X., Yo’ldoshev A. va boshqalar - O’simliklarni kimyoviy himoya qilish. Darslik - T.: “O’qituvchi”, 1997.-280 b.
   
2. 
   Xo’jaev SH.T., Xolmurodov E.A. - “Entomologiya, o’simliklarni zararkunandalardan uyg’unlashgan himoya qilish, qishlok xo’jalik ekinlarini himoya qilish va agrotoksikologiya asoslari”. Darslik - Toshkent, “Fan” nashriyoti, 2009.-396 b.
   
3. 
   Xasanov B.O. va boshqalar “G’o’zani zararkunanda kasallik va begona o’tlardan himoya qilish”. Darslik- “Universitet” nashriyoti, Toshkent. 2002.-379 b.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligida ishlatish uchun ruxsat etilgan pestitsidlar va agroximikatlar ro’yxati. “O’simliklar himoyasi va karantini” jurnali ilovasi. Toshkent, 2013.-335 b.
   
5. 
   YAxontov V.V. - O’rta Osiyoda qishloq ekinlarining va mahsulotlarining zararkunandalarini va ularga qarshi kurash. Darslik- T., 1962. -186 b.
   
6. 
   Vasilev V.II., Livshits I.Z.- Vrediteli plodovыx kultur 2-e izd. Uchebnik.-M.: «Kolos», 1984,-190 b.
   
7. 
   Kimsanboyev X.X. va boshqalar. - G’o’zaning zararkunandalariga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari. Ma’ruza matni. T., 1994.-196 b.
   
8. 
   Kimsanboyev X.X., Boltaev B.S., Sulaymonov B.A. - Bog’ zararkunandalarga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari. O’quv qo’llanma Toshkent. 1998,- 168 b.
   

Internet saytlari

www.toucansolutions.com/paJ/insecls.hlml.

www.toucansolutions.com/pat/inseets.html.

www.fi.edu/tfi/hotli.sts/insccts.html.

1