|
U n d a nazariy fizika u ch u n m u h i m bo'lgan l.angraj h a m d a G a m i l t o n
form alizm la rinin g asosiari, tebranishlar nazariyasi, qattiq jism harakati
va irosikllar mexanikasining elem entlari keltirilgan
Mazkur darslik universitetlarning fizika fakultetlari talabalari uchun
m o'ljallan gan bo'lib, u n d a n m a t e m a ti k a va m u h a n d i s talabala r ham
fovdal an i sh 1 a ri ni u m k i n .
U D K : 5 3 1 ( 0 7 5 )
B B K
2 2 . 2 1 y a 7 3
ISBN 9 7 8 - 9 9 4 3 - 0 5 -4 1 9 -6
© B .A . F a y z u lla e v , 2 0 1 1
© C h o ‘Ipon n o m id a g i n a s h r iy o t- m a tb a a ijo d iy u y i, 2 0 1 1
S O ‘Z B O S H I
Klassik m e x an ik a fani u ch yuz yildan ortiq tarixga ega. M ex a n ik a
fanini rivojlantirishga Galiley, N y u t o n , Eyler, Y akobi, G a m il t o n va
b o s h q a buyuk o lim lar k atta hissa q o 'sh ish g an . A lbatta, m exanika fa-
nining rivojlanishi hali h a m davom e tm o q d a , a m m o u n in g prinsipial
asoslari X IX asrning ikkinchi yarm iga kelib a n iq lan g a n desak b o ‘ladi.
Klassik m ex an ik a ju d a keng va c h u q u r fan. H a r xil soha mutaxassislari
u n d a o'ziga qiziqarli va m u h im b o 'lg a n y o 'na lishlarni topishi m um k in .
Fiziklar sifatida biz m a n a shu fa nning fizika u c h u n m u h im b o 'lg a n
qismlarini ta n la b oldik. Birinchi navbatda bu nazariy fizikaning h a m m a
sohalarida keng q o 'llan iiad ig an t u s h u n c h a l a r — Lagranj formalizm i,
G a m i l t o n form alizm i, t a ’sir integrali, eng qisqa t a ’sir prinsipi, h arak at
integrallari, tashqi m a y d o n la rd a h arak at va sochilish va h.k. TJniver-
sitetlar u c h u n nazariy fizika kursi s h u n d a y qurilganki, yu q o rid a aytilgan
fu n d a m e n ta l tu s h u n c h a l a r birinchi b o'lib nazariy m exanika kursida
kiritiladi.
Kichik tebranishlarga h am katta a h a m iy a t berilgan — tebranish
jara yonlari fizikaning deyarli h a m m a so h alarid a u chraydi va kichik
tebra n ish la rn in g q o n u niyatlari h a m m a s o h alard a h am bir xildir. Real
fizik sistem alar ayniqsa elektrotexnik q u rilm a la rn in g xossalarini o 'rg a -
nishda k o 'p i n c h a nochiziqli teb ra n ish la r nazariyasini qo'llashga t o 'g 'r i
keladi. N o c h iz iq li te b ra n ish la r sohasi b i r m u n c h a m u ra k k a b bo'lganligi
u c h u n kito b im izd a un in g faqat asoslari yoritilgan.
Q a ttiq jism harak ati m asalasi klassik m a t e m a t ik fizikaning eng
m u k a m m a l ishlab c h iq ilg an q is m la rid a n biri sifatida e ’tib o rim iz n i
o'z ig a tortadi. Klassik m e x an ik a n in g bu sohasi bilan real h ayot orasida
k o 'p i n c h a bevosita b o g 'lan ish larn i to pish m u m k in .
D arslik fiziklar u c h u n universitet dasturiga m o s ravishda suyuqliklar
m exanikasiga bag'ish lan g a n bob h a m bor.
Bu b o b d a berilgan m a i u m o t l a r talabalarga suyuqliklar va gazlar
m exanikasiga d o ir asosiy q o n u n la rn i o 'z la shtirishga im k oniya t beradi
degan u m id d a m iz .
5
Klassik m ex an ik a fizik siste m alarn in g fazodagi m e x a n ik h arakatini
o 'r g a n a d i , bu q o n u n la rn i v e ktorla r tilida ifoda qilish ju d a qulaydir.
V e k to rla r algebrasining asosiy qoidalari Ilovada berilgan, u la r kitobni
t u s h u n ish u c h u n yetarlidir deb o'y lay m iz. K ito b d a v o m id a m a n a shu
ilovada tu sh u n tirilg a n soqov in dekslar b o 'y i c h a yig'indi qoidasi keng
foydalanilgan. Agar o 'q j v c h i v e k to rla r bilan ishlashda q iy inchiliklar
sezsa m a n a shu [lovaga m u ro jaa t qilishi kerak b o 'lad i.
0 ‘2:bek tilida N a z a riy fizika kursi birinchi b o r y a ra tilm o q d a . Ajab
em as, s in ch k o v o 'q u v c h ila r darslikda b a ’zi-b ir nosozliklarni u c h r a tib
qolsa. B u n d a y o ‘q u v ch ilarn in g t a n q id iy m u lo h a z a la ri kito b im izd a g i
k a m chilikiarni kam aytirishga xizm at qilgan b o 'l a r edi. Tegishli fikr va
m u lo h a z a la rn i quyidagi m anzil b o 'y i c h a yu b o rish in g izn i s o ‘raymiz:
T o s h k e n t, M. LHug'bek nom li 0 ‘zbekiston Milliy universiteti, fizika
fakulteti, Y a d ro va nazariy fizika kafedrasi.
U s h b u darslik 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M a h k a m a si qoshi-
dagi F a n v a texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish q o 'm ita s i
to m o n id a n t a ’m inlangan « О И Д -3 - 9 » sonli innovatsion loyiha doirasida
yaratilgan.
Y a n a bir m u a m m o g a to 'x t a b o'taylik. D u n v o ilmiy ad a b iy o tlarid a
olim larn in g n o m i uiarning o ‘z o n a tilida q a n d a y yozilsa b o sh q a tillarda
h a m o 'z g a rtirilm a s d a n sh u n d ay iig ich a qoladi. A m m o biz tarixan kirill
alifbosiga m oslashtirilgan rus tilidagi talaffuzga o 'r g a n i b q o lganm iz.
Ikkinchi t o m o n d a n , o 'q u v c h i ilmiy ad a b iy o tn i o 'r g a n a b o sh la g a n d a
bizning darslikdagi ruscha talaffuzga m oslashtirilgan n o m la rn in g haqiqiy
sh ak lig a d u c h kelib o 'y i a n i b q o lm a s lig i u c h u n q u y id a g i j a d v a ld a
n o m la rn in g qiyosiy shakllarini keltiramiz:
6
Ona tilida
Ushbu kitobda
Rus adabiyotida
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
