Navoiy viloyati pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

Geosinklinal - tektonika va umuman geologiyaning asosiy tushunchalaridan biri. Olimlarning 

qayd  qilishicha,  geosinklinal  turlari  ko’p  va  xilma-xildir:  Parageosinklinal,  ortoyegsinklinal, 

evgeosinklinal,  miogeosinklinal,  va  xakozolar.  Xozirgi  vaqtda  geosinklinal  tushunchasining 

umumiy,  ko’pchilik  tadqiqotchilar  qabul  qilgan  yoki  tan  olgan  ta'rifi  yuq.  Geosinklinal-yer 

po’stining  eng  xarakatchan,  yoriqlarga  boy,  yotqiziqlar  katta  qalinlikka  (15-20  km)  ega  bo’lgan 

qismi.  Geosinklinalning  asosiy  xususiyatlaridan  biri-uning  rivoj-lanishida  turli  bosqichlarning 

mavjudligi.  Geosinklinal  dastlabki  bosqichida  keng,  chuqur  dengiz  xavzalarida  shakllanadi, 

ularning ichida ayrim ko’tarilmalar, urtaliq massiv va suv osti bazalt vulkanlari paydo bo’ladi. O’rta 

bosqichda qayt qilingan xavzalar o’rnini ko’tarilmalar egallaydi. Geosinklinal bosqichining so’ngi 

bosqichida esa umumiy ko’tarilish sodir bo’ladi, ko’pchilik bukilmalar tutashadi. Ushbu jarayonlar 

natijasida  ular  burmali  tog’  inshoatlariga  aylanadi.  Keyingi  yillarda  litosfera  plitalarining 

tektonikasi  goyasining  rivojlanishi  munosabati  bilan  geosinklinalga  yangicha  ta'rif  berilmoqda. 

Ushbu  goyaga  asosan  geo-sinklinal  litosfera  plitalarining  o’zaro  to’qnashgan  joyi  bo’lib,  u  yerda 

geosinklinal  jarayoni  kechadi.  Bu  jarayon  surilayotgan  okean  plitasining  suvsizlanishi  va  qayta 

erishi  xisobiga  xamda  magmatik  qayta  o’zgarish,  metamorfizm  va  to’qnashayotgan  plitalar  old 

qismlarining shakl o’zgartirishi evaziga kontinental yer po’stining paydo bo’lishida ifodalanadi. 

Zilzila.  Yer  po’stining  silkinishi  zilzila  deyiladi.  Yer  yuzasini  yemiruvchi,  buzuvchi 

zilzilalarning 68% ga yaqini Pireneyya, Alp, Apennin, Karpat, Bolqon, Kavkaz tog’lariga va O’rta 

Osiyoning tog’ tizmalariga, ximolay tog’lariga, qolgan 28% i tinch okean xalqasiga to’g’ri keladi. 

Bular seysmik rayonlardir. Zilzila xodisalarini o’rganuvchi fan  syeysmologiya deb ataladi. Zilzila 

yer  qobig’ining  ichki  qismidagi  massalarning  juda  kuchli  xarakatga  kelishidan  paydo  bo’ladi  va 

zilzila  to’lqinlari  markazdan  atrofga  qarab  tarqaladi.  Yer  sirtining  tebranishi,  unga  ichki 

---

qatlamlardan  o’tib  keluvchi  egiluvchan  to’lqining  o’rilishidan  kelib  chiqadi.  Agar  to’lqin  tikka 

urilsa,  ya'ni  zilzila  yer  sirti  bilan  tug’ri  yoki  qiyaroq  burchak  hosil  qilsa,  yer  ustidagi  narsalar 

yuqoriga  ko’tarilib,  pastga  tushadi.  Agar  to’lqin  qiya  urilsa,  yer  ustidagi  narsalar  gorizontal 

xarakatlanadi, ba'zan ular qayiqqa o’xshab tebranadi. Zilzila vaqtida ba'zi to’lqin zarbalarini kishilar 

sezmaydi,  faqat  maxsus  asbobgina  sezadi,  bunday  kuchsiz  zilzila  xarakati  mikrosyeysma, 

asboblarsiz seziladigan zilzila makroseysma deyiladi.  

Zilzila to’lqinlarini xisobga oluvchi asboblar o’rnatilgan 500 ga yaqin stantsiya yer sharida xar 

yili 9000 tagacha zilzilani, ya'ni soatiga bir marta zilzila bo’lishini xisobga oladi. Yerning ichidagi 

zilzila boshlangan markaz - gipotsyentr, uning yer yuziga tikka chiqqan joyi - fokusi - epitsyentr 

deb ataladi.