Navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti kimyo -metallurgiya fakulteti

Sariqcho‘qqi koni. Geologik jihatdan Qalmoqqir koni poli­metall minerallariga monand, lekin qiya joylashganligi va ancha kichik masshtabga egaligi bilan farqlanadi. Rudaning mineral tarkibi ham Qalmoqqir koniga o‘xshagan, ammo oltin metallari kam (0,1 g/t). Sariq­cho‘qqi makoni rudalari hozirgi vaqtda qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrika­sida qayta ishlan­moqda. Kon­da mis, molibden, kumush, reniy, selen, tel­lur, oltin­gugurt va boshqa ele­mentlar tarkibida bo‘lgan misli rudalar qazib oli­nadi. Karyer tashqi tashlanma joyga nokerak tog‘ jinslarini olib chiqib ketish bilan transport sxe­masi bo‘yicha, ochiq usulda ishlab kelmoqda. Rudani saqlash maskani 5 km maso­fa­gacha
bo‘lgan joyga avto­ulovda, so‘ng 20 km gacha temiryo‘l bilan boyitish fabrikasiga jo‘natiladi.
Pog‘ona balandligi 15 metr. Ortish jihozlari sifatida ekska­vatorlar, parmalash jihozlari, sharsimon parmalash dastgohlari, BelAZ–549 avtosamosvallari ishlatiladi.
Karyer o‘lchovlari: uzunligi–1,5 km; kengligi–1 km, nisbiy chu­qurligi–0,25 km. Ruda bo‘yicha yillik loyihaviy karyer quvvati–5 mln. tonna, balans ma’dan zaxiralari taxminan 85 mln. tonnani tashkil qiladi.
Uchquloch koni. Kon O‘zbekiston Respublikasining Jizzax vi­loya­tida, Olmaliqdan 320 km janubi-g‘arb tomonda joylashgan. Uch­quloch qo‘rg‘oshin-rux koni strat shaklidagi qo‘rg‘oshin-rux konlariga xos namu­na va eksgalatsion quyqadan hosil bo‘lgan (pnev­moto­litgid­rotermal, Popov bo‘yicha, 1965-y). Asosiy minerallar murakkab tas­ma­simon va qatlamsimon shaklga ega bo‘lib, yuqori Uchquloch tog‘ jinsining qator qat­lami dolomitlarda joylashgan hamda vulkonogen-quyqadan hosil bo‘l­gan tog‘ jinslarida sig‘imli jinslarning struktura elementlarini takrorlaydi. Mineral jismlarga to‘yi­nib kenga­yishi va quvvat bo‘yi­cha ortiqcha qisilganligi ko‘pincha ular­ning lin­zali shakliga sabab bo‘lgan.

Makonda joylashish xususiyati va geologik tuzilishiga ko‘ra, Uchquloch konidagi ma’dan jinslari ikki guruhga ajratilgan. Ma’dan jismlarning birinchi guruhi antiklinal markaziy qismida sinklial murakkablashtirish tarzida joylashgan. Keltirilgan va bir necha nishabli linza konlari birin-ketin joylashgan. Mineral jinslarning ikkinchi guruhi Xanbanditau antiklinalning shimoliy qanotiga ulanib va asosan, tikka tushayotgan kondan iboratdir.

Uchquloch geologik qirqmasida metallurgik jarayon pastki Uchqu­­lochdan Quruqsoy bo‘g‘zi qatlamlarida biroz kuchaygan. Mine­ral jismlarning ikkinchi guruhi – bu sanoat ma’danlanishining asosiy qis­mi bo‘lib, u Uchquloch dolomit qalinligi yoyilmasi shaklida bir joyda to‘p­lanib qolgan. Pastki Uchquloch va mensvitalariga ulangan ma’­dan­­lanish oz va ancha sust kechadi.
Mineral jismlarning kimyoviy tarkibi oddiy. Minerallar galenit, sfalerit va bariy bilan joylashgan bo‘lib, faqat qirqma holda hamda rejada joy­lash­­ganligi nisbati bilan ajralib turadi. Asosiy ma’dan minerallardan tashqari (galenit, sfalerit, barit) pirit, bor­nit va boshqa ma’danlar rivoj­lan­gan.Yer po‘stlog‘ining yorig‘idan chiqa­rila­digan minerallar: dolo­mit, kalsit, kvarsdan iboratdir. Zararli aralashmalar amal­­da qayd etilma­gan. Uchquloch konining aso­siy zaxira­lari ochiq usul­da qazib olinmoqda. Karyerdan maydalash punktiga ruda­ni avto­mobil transporti bilan yetkazib, u yerdan temiryo‘l bilan 320 km masofaga Olmaliq qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasiga yuklab jo‘na­ti­ladi. Uchquloch suv tanqisligi sababli o‘z boyitish fabrikasiga ega emas. Kelgusida zaxiralarning bir qismini yerosti usuli bilan ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. Lekin Uchquloch rudasidan foyda­lanish iqtisodiy jihatdan uncha katta foyda bermasligi aniqlangan­ligi, jahon amaliyotida qayta ishlab chiqaradigan asosiy ma’dan­larga nisbatan qo‘r­g‘oshin va ruxning jami miqdori 3–4 marta kamligi sababli yerosti konining qurilishi vaqtincha to‘xtatilgan. Rudani qazib olish bo‘yicha karyerning loyihaviy quvvati yiliga 1100 ming tonna mineralli rudani tashkil qiladi. Karyerda ma’dan zaxiralari: qo‘rg‘oshin, rux, bu esa kon ishlarining loyihaviy unum­dorligi 20–35 yilga ta’minlanishi rejalashtirilgan.

Mis boyitish fabrikasi. 1961-yilda Qalmoqqir va Sariq­cho‘qqi kon­­larining mis-molibden rudalarini qayta ishlab chiqarish uchun fab­rika ishga tushirilgan. Fabrika tizimida ikkita maydalash bo‘limi bor:
- yirik maydalash bo‘limi. Unda uchta konussimon mayda­lay­digan mashina KKD-1500/180 tinmay ishlab turadi, ularning har bittasi yiliga 15 mln. tonna ma’danli ruda unumdorligiga ega;
- mayda va o‘rta maydalash bo‘limi. Unda o‘rta KSD – 2200 va KSD – 3000 va mayda KMD – 2200 va KMD – 3000 maydalaydigan dast­gohlar ishlatiladi, ularning umumiy soni 34 ta, to‘liq unumdorligi – yiliga 29 mln. tonna rudani qayta ishlashi mumkin.
Fabrikaning asosiy binosida 10 ta texnologik qism bo‘lib, ular 3,6x4,0; 3,6x5,6; 4,5x6,0 metr miqdordagi sharli tegirmonlar bilan hamda 6,3 kub.metr, 12,54 kub.metr, 16,0 kub.metr hajmli flotatsion mashinalar bilan ta’minlangan. Unda maydalangan ruda boyitiladi.
Kollektiv konsentrat seleksion flotatsiyaga yuborilib, undan mis kon­sentrati va molibden konsentrati sanoat mahsuloti holida ajratib oli­nadi. Quyuqlanish suvini siqib chiqarish va quritishdan keyin mis kon­sentrati (OTMK) mis eritish zavodiga jo‘natiladi. Molibden sanoat mah­suloti avval Olmaliq TMK hududida joylashgan qo‘shma korxona sexida quvursimon aylan­­ma pechda kuydirilib, to‘liq MoO₃ (molibden oksidi) molibdenli xomashyo quyuqlashtiriladi va yuqori haroratda eriydigan, issiqqa chidamli bo‘lgan metallar O‘zbekistondagi Chirchiq kom­binatiga yuklab jo‘natiladi. Fabrika chiqindilari gidrotransport yor­da­­mid fabrikadan 12 km uzoqlikda joylashgan chiqindilar omboriga jo‘natiladi.

Mis eritish zavodi. 1964-yilda Olmaliq mis eritish zavodi ishga tushirilgan
Ushbu zavod quyidagi sexlardan iborat:
- metallurgiya sexi – yiliga 50 ming tonnagacha xomaki misga mo‘l­­jallangan yallig‘ qaytaruvchi pech, yiliga 65 ming tonnagacha xomaki misga mo‘ljallangan kislorodli-mash’alli eritish pechi, har biri 75 tonna hajmga ega to‘rtta yarim aylanma pech konverterlar, har biri­ning hajmi 200 tonna bo‘lib, xomaki misni suyuq holda olovli tozalab, qayta ishlash quvvatiga ega bo‘lgan anodli pechlar majmuidan;
- elektrolit vannasida misni elektrolizlash sexi (yillik quvvati 147 ming tonna katodli mis);
- oltin va kumush soflash sexi (selen va tellur);
- shlam-kuporos sexi, yillik unumdorligi 7 ming tonna mis to‘tiyosi ishlab chiqaradi;
- chiqadigan metallurgiya gazlarini qayta ishlash uchun ikkita oltingugurt (sulfat) kislotasini olish sexlaridan iboratdir.
Aynan 1964-yilning dekabrida yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi­ning (YaQE) ishga tushirilishi nafaqat Olmaliq kombinati uchun, balki butun res­­publika uchun katta ahamiyat kasb etishi muqarrar edi. Chunki uch yil oldin (1961-yili) ishga tushgan mis boyitish fabrikasi­ning mahsuloti–mis boyit­masi boshqa zavodlarga jo‘natilar edi. YaQE pechi avvaliga mazut va tabiiy gaz aralashmasi, keyinchalik esa to‘liq tabiiy gaz bilan bir maromda ho­zir­­­gacha ishlab kelmoqda. Bu pechning asta-sekin mukammallashuvi texno­logik kislorod yordamida pechning tepa qismidan, svod (qubbadan) tabiiy gaz bilan birgalikda pech qiya­ligiga purkalib, doimiy berib turilishi unda boyitma va shixta qorish­masining tezroq erishiga va unumdorlikning ancha ortishiga olib keldi. Ahamiyatli kamchiliklaridan biri barcha hosil bo‘l­gan oqova gaz ish­lov­siz to‘g‘ri 180 metrlik quvur orqali ochiq havoga yuboriladi.
Olmaliq mis eritish zavodining boshqa zavodlardan texnologik tav­sifi tubdan farq qiladi.
YaQE pechi va kislorodli-mash’alli eri­tish pechidan olin­gan sulfidli shteyn konverterga suyuq holda quyil­sa, undan olingan konverter toshqoli qayta YaQE pechiga suyuq holda to‘kiladi. Uchta eritish agregati orqali misli ashyo doimiy aylanib turadi va ular bir-biriga uzviy bog‘liqdir.

Birinchi yallig‘ qaytaruvchi pechlar XIX asrning oxirlarida Uels hudu­dida paydo bo‘lgan. Bor-yo‘g‘i 8 m² maydonni egallagan ushbu eritish pechi mayda bo‘laklardan iborat bo‘lib, toshko‘mirning yonishi natijasida qizi­tilgan edi. Yonilg‘ining ko‘p sarflanishi, unumdor­lik­ning pastligi bu eritish pechini o‘zgartirishga va uni takomillash­ti­rishga olib keldi. Nihoyat, AQSH ning Anakonda hududida uzunligi 40–50 m bo‘lgan pech ishga tushirildi. Pechning uzunligi o‘sishi bilan eni, balandligi ham orta bordi. Va nihoyat, bugungi kunga kelib, bir me’yorda sutkasiga 1000–1500 ming tonna qattiq holdagi shixta qorishmasini qayta ishlaydigan pechlar ishga tushirildi. Ularning o‘lchamlari quyida­gicha: uzunligi 30–33 m, eni 8–10 m, umumiy ish eritish maydoni 240–300 m². Eng katta yallig‘ qaytaruvchi pech AQSH “Garfild” zavodida joylashgan bo‘lib, uzunligi 37,5 m, eni 6,6 m va eri­tish maydoni 435 m²ni tashkil etadi [21].
Hozirgi zamonaviy yallig‘ qaytaruvchi pechlarning ilgarigi pechlar­dan tubdan farq qiluvchi asosiy tavsiflari quyidagilar:
- pechkaning hamda shixta qorishmasini yuklash tizimining tako­mil­lashganligi;
- pechning kapital ta’mirlash muddati uzayganligi;
- o‘tga chidamli, olovbardosh g‘ishtlarning terilishini mustah­kam­lash va pech ortiga gaz hamda changni (utilizatsiya) sovutish va tozalash usku­nalarining o‘rnatilganligi va hokazolardir.
2005-yilgi ma’lumotga ko’ra хorijiy davlatlarda 49 ta mis zavodida boyitma yal­lig‘ qaytaruvchi pechlarda eritib kelinmoqda. Bularning hisobida 80 ga yaqini yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi, shundan 35 tasi AQSH zavod­la­rida to‘liq ishlamoqda. MDH mamlakatlarida, Balxashmis sa­noat bir­lashma­sida, Krasnouralsk mis eritish kombinatida, Olmaliq TMKda va boshqa mis eritish zavodlarida ham mavjud. Hozirgi ko‘p­gina zamo­naviy pechlarning balanddan, qubbadan texnologik kislorod yordamida qiyaligi­ning qizdi­rilishi pech unumdorligining ortishiga olib keladi. Pech qora moy (mazut) yoki tabiiy gaz yoki ikkalasining aralashmasida ishlash qobiliyatiga ega [15, 22].
-rasmda ko‘rsatilganidek, yallig‘ qaytaruvchi pech gorizontal holatda joylashgan. Issiqlik agregati quyidagi asosiy qismlardan iborat:
poydevor ostki qismi, yon, orqa va old devorlari, qubba temir sinch va gaz mo‘risi.