Navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv"

25-
rasm. Bolaga sun’iy nafas olish
Jabrlanuvchining 
o‘zi 
dastlabki sust nafas ola boshlashi 
bilan 
sun’iy nafas oldirishdagi 
havoni, o‘zi nafas olayotgan vaqtda 
puflash lozim. Jabrlanuvchi yetarli 
darajada chuqur va bir maromda 
mustaqil nafas olganidan so‘ng unga 
sun’iy nafas oldirish to‘xtatiladi. 
Jabrlanuvchi nafas olmasa va uning 
uyqu arteriyasida puls aniqlanmasa, bu holda sun’iy nafas oldirish uchun ikki marta 
havo puflanadi va yurakka tashqi massaj o‘tkazishni boshlash kerak. 
Yurakka tashqi massaj o‘tkazish
-Jabrlanuvchi nafas olmasa va uning uyqu 
arteriyasida puls aniqlanmasa unga yordam ko‘rsatayotganda faqat sun’iy nafas 
oldirishning o‘zi yetarli bo‘lmaydi, chunki o‘pkadagi kislorod qon bilan boshqa 
organlar va to‘qimalarga o‘ta olmaydi. Bu holda sun’iy ravishda qon aylanishini 
tiklash kerak, buning uchun yurakka tashqi massaj o‘tkazish lozim. 
Odamning yuragi ko‘krak qafasida tush suyagi va umurtqa pog‘onasi 
o‘rtasida joylashgan bo‘ladi. Tush suyagi harakatchan yassi suyakdir. Odam 
chalqancha (qattiq sirtda) yotganida umurtqa pog‘onasi harakatsiz qattiq asos bo‘lib 

---

75 
qoladi. Agar tush suyagi bosilsa, yurak tush suyagi va umurtqa qon tomirlarga siqib 
chiqariladi. Agar to‘sh suyagiga ilqib-ilqib bosilsa, yurakdagi qonning siqib 
chiqarilishi huddi yurak tabiiy qisqarganida chiqqanidek o‘lchash bo‘ladi. Bu 
yurakka tashqi( bilvosita, yopiq) massaj o‘tkazish deb ataladi, bunda qon aylanishi 
sun’iy ravishda tiklanadi. SHunday qilib, sun’iy nafas oldirish yurakka tashqi massaj 
o‘tkazish bilan birgalikda amalga oshirilsa, nafas olish va qon aylanish funksiyalari 
amalga oshiriladi.
Quyidagi: teri qatlamlarining oqarib yoki ko‘karib ketishi, hushini yo‘qotishi, 
uyqu arteriyalarida pulsning aniqlanmasligi, nafas olishning to‘xtab qolishi yoki 
entikib, to‘xtab-to‘xtab nafas olish alomatlarining birgalikdagi ko‘rinishi yurak 
faoliyatining to‘xtab qolganidan dalolat beradi va reanimatsion choro-tadbirlarning 
amalga oshirilishini taqozo etadi. 
Agar bitta odam yordam ko‘rsatayotgan bo‘lsa,u jabrlanuvchining yon 
tomoniga o‘rnashib oladi va engashib ikki marta (“og‘izdan-og‘izga” “og‘izdan-
burunga” usuli bilan) tez havo puflaydi, so‘ngra qaddini rostlab, jabrlanuvchining shu 
tomonida qolib, bitta qo‘lining kaftini to‘sh suyagining pastki yarmiga, tagidagi 
uchidan ikki barmoq yuqoriroqqa qo‘yadi (26- va 27-rasm), barmoqlarini esa sal 
ko‘taradi. Ikkinchi qo‘lining kaftini birinchi kaftining ustiga ko‘ndalang yoki 
uzunasiga qilib qo‘yib, engashgan gavdasi bilan yordam bergan holda bosadi. 
Bosganda qo‘llar tirsak bo‘g‘imlarida to‘g‘ri bo‘lishi kerak. 
26-rasm. Yurakka massajni o‘tkazishda 
qo‘llar turishi kerak bo‘lgan joy
27-rasm. Yurakka tashqi massajni o‘tkazishda yordam 
ko‘rsatuvchi shaxs turishi kerak bo‘lgan joy
Bosganda tez-tez shunday siltab bosish kerakki, to‘sh suyagi 4-5 sm ga 
surilishi, bosim davomiyligi 0,5 soniyadan oshmasligi, alohida bosishlar oralig‘i ham 
0,5 soniyadan oshmasligi kerak. Bosimlar oralig‘ida qo‘llar to‘sh suyagidan 
olinmaydi (agar ikki kishi yordam berayotgan bo‘lsa) barmoqlar ko‘tarilgan holatda 
bo‘lishi, qo‘llar tirsak bo‘g‘imlarida to‘liq to‘g‘rilangan bo‘lishi lozim. 
Agar jonlantirishni bitta odam o‘tkazayotgan bo‘lsa (28-rasm), har ikki marta 
chuqur havo puflaganida to‘sh suyagini 15 marta bosishi kerak, so‘ngra yana ikki 

---

76 
marta havo puflanadi va yana 15 marta to‘sh suyagini bosish kerak va h. Bir daqiqa 
ichida to‘sh suyugini kamida 60 marta bosish va 12 marta havo puflash, ya’ni 72 
muolajani bajarish lozim, shuning uchun reanimatsion chora tadbirlarning sur’ati 
yuqori bo‘lishi kerak. Tajribaning ko‘rsatishicha, sun’iy nafas oldirishga ko‘proq 
vaqt sarflanadi. Havoni puflashda jabrlanuvchining Ko‘krak qafasi kengayishi bilan, 
havo puflashni to‘xtatish lozim. 
28-rasm. Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashki massajni 
bir 
kishi tomonidan o‘tkazilishi
 
Reanimatsion chora tadbirlar ikki kishi tomonidan o‘tkazilayotgan bo‘lsa (29-
rasm), «nafas oldirish - massaj qilish» nisbati 1:5 ni tashkil qiladi, ya’ni bitta chuqur 
havo puflanganidan so‘ng Ko‘krak qafasi besh marta bosilishi kerak. Jabrlanuvchiga 
sun’iy nafas oldirish vaqtida yurakka massaj qilayotgan kishi ko‘krak qafasini bosmay 
turadi, chunki ko‘krak qafasi bosilganidagi harakatlar havo puflanishidan kuchliroq 
bo‘ladi (havo puflanishida ko‘krak qafasining bosilishi sun’iy nafas oldirishni va 
demak reanimatsion chora-tadbirlarni samarasiz qilib qo‘yadi). Reanimatsion chora-
tadbirlar ikki kishi tomonidan o‘tkazilayotganda yordam ko‘rsatuvchi shaxslar har 
10-15 daqiqada o‘rin almashib turishi maqsadga muvofiqdir. 
29-rasm. Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashki 
massajni ikki 
kishi tomonidan o‘tkazilishi
Yurakka tashqi massaj to‘gri bajarilganda tush suyagining har bosilishida 
arteriyalarda puls paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Yordam ko‘rsatuvchi shaxslar yurakka tashqi massajni to‘g‘ri va samarali 
o‘tkazilayotganligini uyqu va son arteriyalarida pulsning paydo bo‘lishi bo‘yicha 
vaqti-vaqti bilan nazorat qilib turishlari lozim. Jonlantirish bir kishi tomonidan 

---

77 
o‘tkazilayotgan bo‘lsa, u har 2 daqiqada uyqu arteriyasidagi pulsni aniqlash uchun 
yurakka massaj qilishni 2-3 soniyaga to‘xtatib turishi lozim (17-rasm). Agar 
jonlantirish ikki kishi tomonidan o‘tkazilayotgan bo‘lsa, uyqu arteriyasidagi puls 
sun’iy nafas oldirishni o‘tkazayotgan shaxs tomonidan nazorat qilinadi. Massaj 
qilish vaqtidagi tanaffusda pulsning paydo bo‘lishi yurak faoliyatining (qon 
aylanishining) tiklanganligidan dalolat beradi. Bunda yurakka massaj qilishni 
darxol to‘htatish, ammo sun’iy nafas oldirishni, jabrlanuvchi o‘zi barqaror mustaqil 
nafas olishiga qadar davom ettirish kerak. Puls paydo bo‘lmagan taqdirda yurakka 
massaj qilishni davom ettirish lozim. 
Sun’iy nafas oldirish va yurakka tashki massaj o‘tkazishni jabrlanuvchi o‘zi 
mustaqil nafas olishi va yurak faoliyati tiklanishiga qadar yoki uni tibbiyot 
xodimlari qaramog‘iga o‘tkazilishiga qadar amalga oshirish lozim. 
Agar reanimatsion chora tadbirlar samarali o‘tkazilsa (tush suyagi 
bosilganda yirik arteriyalarda puls aniqlansa, ko‘z qorachig‘lari toraysa, teri 
qatlamlarining va shilliq pardalarining kukarganligi kamaysa), jabrlanuvchida nafas 
olish va yurak faoliyati tiklanadi. 
Organizm jonlanishining (mustaqil nafas olishi, ko‘z qorachig‘larining 
torayishi, jabrlanuvchi qo‘l oyoqlarini qimirlatishga harakat qilishi va boshqa) 
alomatlari paydo bo‘lib, uzoq vaqt davomida puls aniqlanmasa, bu yurak 
fibrillyasiyasidan dalolat beradi. Bu hollarda tibbiyot xodimlari qaramog‘iga 
topshirilishiga qadar jabrlanuvchiga sun’iy nafas oldirish va yuragiga massaj qilish 
muolajalarini davom ettirish zarur. 
12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga o‘tkaziladigan reanimatsion chora tadbirlar 
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bir yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalarga 
yurak massaji bir qo‘lda o‘tkaziladi (30-rasm) va bolaning yoshiga qarab ko‘krak 
qafasi bir daqiqada 70dan 100 martagacha bosiladi, bir yoshgacha bo‘lgan bolalarga 
ikkita (ko‘rsatkich va bosh) barmoq yoki bolaning tanasini qolgan barmoqlar bilan 
quchoqlab olib ikkala qo‘lning bosh barmoqlari bilan to‘sh suyagining o‘rtasiga bir 
daqiqida 100 dan 120 martagacha bosiladi(31-rasm). 
30-rasm. 
Birdan 12 yoshgacha bo‘lgan 
bolalarga yurak massajini o‘tkazish 
 
31-
rasm. 
Yangi 
tug‘ilgan 
va 
bir 
yoshgacha bo‘lgan chaqaloqlaga yurak 
massajini o‘tkazish 
 

---

78