143
kechishga chaqirdi. «Paysa fond» jamiyalini tuzib, hind sanoati ko'rgazmasini
tashkil qildi.1905 yilda Angliyada hokimiyat tepasiga
kelganda ingliz hukumati
mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi. 1907 yili qurg'oqchilik va o'latdan 1,5
mln kishi o'ldi. Bengaliya, Ravalpindi, Panjobda qo'zg'olonlar bo'ldi. 1905 yil
Bombayda HMK qurultoyi bo'lib o'tdi. Unda «Mo’tadil» oqim bilan «radikal»
oqim o'rlasida qattiq tortishuv bo'ldi. «Mo’tadillar» koloniya bo'lib mamlakatni
o'zlari idora qilmoqchi, Tilak boshliq radikallar mustamlakachilikka qarshi
edilar. Radikallar zaldan haydab chiqarildi.
Shunday qilib, HMK ikkiga bo'linib
ketdi. Qurultoy mustamlakachilarga yon bosuvchi qaror qabul qildi. Asta-sekin
boruvchi islohotlar yo'lini tanladi. Tilak va uning izdoshlari «Millatparvar» partiya
tuzganliklarini e'lon qilib, ko'plab varaqalar chiqardilar. Ularni butun hind
xalqi quvvatladilar, asosan ishchilar ular tarafida bo'ldilar.1905 yilda Bombay
ishchilari ish tashladilar, martda ularga aloqachilar qo'shildi. Kalkuttada, Madrasda
ish tashlashlar boshlanib ketdi. Tijevelli shahrida «Svaraj»
harakati tarafdorlari
qamaldi.1908 yil 24 iyunda Tilak qamoqqa olindi va sud qilindi. Sudda so'zlagan
nutqida Tilak inglizlarning mustamlakachilik qiyofasini fosh qildi, o'sha nutqi
boshdan oyoq mustaqillik ruhi bilan sug'orilgan edi. U 6 yil katorga ishlariga
hukm qilindi. Bombay mehnatkashlari bunga qarshi bosh ko'tardilar, doker va
boshqa 100 minglab ishchilar
Tilakni ozod qilishni, talab qildilar. Ma'murlar yon
berishga majbur bo'ldilar, biroq jazoning katorga qismigina olindi-yu, u qamoq
bilan almashtirildi, xolos. Xalq kurashi davomi ettirdi, qurollana boshladi.1906-
1908 yiilardagi inqilobiy harakat HMK va inglizlarni cho'chitib yubordi. HMK dagi
o'ng qanot kelishuvchilari dominionlikni (o'z-o'zini boshqarish huquqini) berishni
talab qildilar. Tilak va uning tarafdorlari to'la
mustaqillik nuqtai nazarida
turdilar.Panjob xalqi ham ularni quvvatladi, ayniqsa, ishchilar, dehqonlar ular
tarafida edilar. HMK Tilakchilarni partiya safidan chiqardilar. Hind zamindorlari,
rojalar va yirik moliyachilar bu qo'zg'olonlarni bostirishni
talab qildilar va
qo'zg'olon bostirildi. Inglizlar hindlar o'rtasidagi bu kelishmovchiliklardan
ustalik bilan foydalandilar, ularni bir-biriga qarshi qo'yib, adovat o'tini yoqdilar.
Shu bilan birga hindilar va musulmonlar o'rtasida nizo chiqarib, mustaqillik
kuchlarini zaiflashtirdilar. Inqilobiy harakat so'ndi.
Inglizlarning hukmronligi
ta'minlandi va ular Hindistonni talab, boyliklarini tashib ketdilar.Shunday qilib,
birinchi jahon urushi arafasida Hindiston amalda ingliz mustamlakasi sifatida
Angliyani zarur xom-ashyo bilan ta'minlovchi o'lka bo'lib qolaverdi. 1909 yil
noyabrda «Hindiston kengashlari haqida qonun» qabul qilindi. Unga muvofiq
joylardagi kengashlarning a'zolari soni oshirildi, aholining
yarim foizi saylov
huquqini oldi, xolos. Saylovlar diniy jamoaga qarab o'tkaziladigan bo'ldi. Bu bilan
ular o'rtasiga nifoq solindi.1912 yilda mustamlaka ma'muriyati 12 soatli ish kunini
joriy qildi, ilgari u 13-19 soat edi. Bu qonun yirik korxonalarni ko'zda tutgan
bo'lib, amalda kichik korxonalari ko'p bo'lgan Hindiston ishchilariga hech bir naf
bermadi.Ishchilar harakati o'sib bordi, mustaqillik masalasi nihoyatda o'lkir,
ahvol esa tangligicha qoldi.Bundan cho'chigan mustamlaka ma'murlari hind
xalqini chalg'itadigan (ovutadigan) tadbirlarni o'ylab topdilar, masalan, Bengaliya
1911 yilda birlashtirildi. Lord Kerzon poytaxtni Dehliga ko'chirdi, chunki Kalkutta
ozodlik markazi edi.XX asr boshlarida Hindiston ana shunday murakkab
144
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vaziyatlar girdobida o'z taraqqiyot yo'lidan
ilgarilab
borar edi. Milliy ozodlik harakatida muvaffaqiyatsizliklar, orqaga ketish ro'y
berdi.Sarmoyadorlar, savdo, sanoat va moliyachilar har qanday sharoitdan o'z
manfaatlari yo'lida foydalandilar.Hindiston MK, uning ilg'or qanoati shakllanishi
ijtimoiy, milliy ozodlik harakatiga katta ta'sir qildi. Shu yo'llarda Hindislonda
mustamlakachilarga qarshi kurashda o'ziga xos kurash usullariga asos solingan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
