Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Taypinlar va boshqa xalq qo'zg'olonlarining bostirilishi. 
Taypinlar Yanszi vodiysining bir qismida o'z nazoratini o'rnatib mustaqil 
Xitoy davlatini tuzish uchun kurashmoqda edilar. Garbiy Yevropa davlatlari 
taypinlar harakatini bostirish uchun Sinn hukumati bilan ochiqdan-ochiq 
ittifoqchilik qildi. Dehqonlar urushi tarixida manjur-xitoy feodallari va 
yevropalik-amerikalik interventlarning birlashgan kuchlariga qarshi kurash davri 
boshlandi.1860-1864 yillar davomida taypinlar bilan Sin va anglo-fransuz-amerika 
qo'shinlari o'rtasida urush harakatlari davom etdi. Taypinlar davlati qurshovga 
olinib, birin-ketin uning hududlari ittifoqchilar tomonidan egallanib, 1864 yilning 
19 iyulida Taypinlar davlalining poytaxti Nankin ishg'ol qilindi. Xun Syutsyuan 
oldinroq joniga qasd qildi, taypinlar armiyasiga qo'mondonlik qilgan Li Syuchcn 
o'ldirildi. Bir sutka mobaynida qo'zg'olonda ishtirok etgan yuz mingdan ziyodroq 
Nankin aholisi qirg'in qilindi.XIX asrning 50-70 yillarida Xitoyda taypinlar 
qo'zg'oloni bilan bir davrda Sinlarga qarshi hukumatning soliq, milliy va diniy 
siyosatga qarshi mamlakat shimoli va g’arbida bir qator xalq qo'zg'olonlari bo'lib 

---

124 
o'tdi. Ulardan biri Xitoyning shimoliy-g’arbiy qismida musulmon diniga e'tiqod 
qiluvchi dunganlarning Sin hukumatiga qarshi ko'targan qo'zg'oloni edi. Qo'zg'olon 
1862 yil Shensi provinsiyasida boshlanib, keyinchalik Sinszyanda davom etdi.60-
yillarning oxirlarida qo'zg'olon ommaviy tus oldi, unda dunganlar bilan birga 
uyg’urlar va boshqa xalq vakillari ham qatnashdilar. Sintszyanda mustaqil musulmon 
davlatini tuzish uchun bo'lgan kurash davomida uchta xonlik tashkil topdi. Bular 
markazi Yettishahar bo’lgan Qoshg'or, markazi Urimchi bo'lgan Dungan va 
markazi Kulja bo'lgan Taranchi xonliklari edi. 1878 yilda Sin hukumati Sinzyan 
qo'zg'olonini shafqatsiz ravishda bostirishga muvofiq bo'ldi. Boyonxu boshchiligida 
ko'pchilik dunganlar O'rta Osiyoga kelib o’rnashdilar. Taypinlar va boshqa xalq 
qo'zg'olonlarini bostirishda 30mln. dan ortiq Xitoy aholisi qurbon qilindi. Bu va chet 
davlatlarning mustamlakachiligi oqibatida XIX asrning 70-yillarida Xitoy o'ta og'ir 
ijtimoiy-iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi.