Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Xitoyga chet el interventsiyasi
Bu voqea Pekinga chet elliklar yurishi boshlanishiga bahona bo'ldi. 
Interventsiyada sakkiz davlat qatnashdi: Germaniya, Yaponiya, Italiya, Angliya, 
AQSh, Fransiya, Rossiya va Avstriya-Vengriya. Ularning har biri Xitoyda kattaroq 
ulushga ega bo'lish maqsadini ko'zlar edi.Xitoyning markaziy va janubiy viloyatlari 
malika Sisi buyrug'iga itoat etmay chet elliklar uchun «ochib» berildi.1900 yil iyul 
oyida chel el interventlari yalpi hujumga o'tdilar, Sin hukumati ularga qarshi 
ixetuanlarni urushga soldi. Maqsad qo'zg'olonchilardan urush bahonasi bilan 
qutulib olish edi. Xorijiy davlatlarning eng yangi harbiy texnika bilan 
qurollangan qo'shinlari birlashib, qo'zg'olonchilarga qarshi tashlandilar. 
Interventlar tinch aholini va qo'zg'olonchilarni shafqatsizlik bilan jazoladilar, 
shahar va qishloqlarni to'pga tutib yakson qildilar. Xotin-qizlar, yosh bolalar va 
qariyalarni ham ayamadilar. Avgust oyida Pekin «qo'ldan ketdi». Xorijliklar 
shaharni va imperator saroyini talon-taroj qildilar. Manjur Sin hukumati qochib 
ketdi. Chet elliklar oddiy xalqdan qasos ola boshladilar.AQSh monopolistlari 90-
yillarda Xitoyga bostirib kirishni o'zlariga asosiy maqsad qilib oldilar. Biroq, 
boshqa yirik davlatlar Xitoyni o'z ta'sir doiralariga «taqsimlab» olganliklari 
uchun AQSh tovarlarini ana shu «ta'sir doiralari»ga olib kirishga, so'ngra esa 
o'zining tanho hukmronligini o'rnatishga imkon beradigan doktrina topishi zarur 
edi. 1899 yilning sentyabrida AQSh davlat kotibi Xeyning Angliya, Germaniya, 
Rossiya,Yaponiya, Fransiya va Italiyaga yuborgan bir mazmundagi notalarida targ'ib 
qilingan «ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar» siyosatiga ana shu g'oya asos qilib 
olindi, hamda «Xey doktrinasi” deb nom oldi.AQSh Xitoydagi mavjud «ta'sir 
doiralari»ni tan olishdan bosh tortmadi. Lekin AQSh tovarlari uchun ana shu ta'sir 
doiralari «eshigini ochiq» qilib qo'yishini ya'ni savdo-sotiq erkinligini va teng 
imkoniyallar prinsipini saqlab qolishni talab qildi. Bundan maqsad, Angliya, 
Rossiya, Yaponiya va boshqa davlatlar o'z tovarlari bilan savdo qilish uchun o'ziga 
hech qanday imtiyoz olmasligi kerak edi. O'zining iqtisodiy kuch-qudratiga 
ishongan Amerika kapitali Xitoydagi barcha raqiblarini yengishga umid 
bog
:
ladi.Shunday bir sharoitda boshlanib ketgan «boksyorlar» qo'zg'olonini 

---

128 
bostirish uchun sakkiz davlatning harbiy kuchlari birlashib, jazo ekspeditsiyasini 
tuzdilar. Shafqatsiz ekspluatatsiyaga qarshi ko'tarilgan shahar va qishloq 
kambag'allar ommasining bu qo'zg'olonini bostirishda AQSh faol qatnashdi. 
Sakkiz davlat Xitoyni asoratii shartnomada 1901 yil 7 sentyabrda imzolashga 
majbur qildi.Shartnomada qo'zg'olonga qatnashgan mansabdor shaxslarni qatl etish 
yoki surgun qilish talab etildi. Shartnomada shuningdek, Pekin bilan dengiz sohili 
o'rtasidagi yo'llarni muhofaza qilish uchun chet davlatlarga Xitoyda o'z qo'shinlarini 
saqlashga ruxsat berildi. Bundan tashqari, xorijliklarning Xitoydagi imtiyozlari 
ko'paydi. Nalijada Xitoy yanada himoyasiz bo'lib qoldi. Har qanday chiqishlar 
shafqatsizlik bilan bostirildi.Xorijiy bosqinchi kuchlarga qaratilgan «ixetuan» 
qo'zg'oloni natijasiz qolmadi. Mustamlakachilarni ehliyotkorlik bilan harakat 
qilishga majbur etdi.Xitoydan olingan tovon pulining 25 mln.dollarini AQSh 
oladigan bo'ldi. 1907 yilda AQSh tovon miqdorini kamaytirib, 10.785.286 dollarga 
keltirishga rozi bo'ldi. Biroq Xitoy hukumati Xitoydan AQShga borib o'qiyotgan 
xitoylik talabalar uchun mo'ljallangan maxsus fondga shu pulni o'tkazib qo'yishi 
lozim edi. Bu Xitoy ziyolilarini «sotib olish» va ularni AQShning josuslariga 
aylantirish tizimini o'rnatish uchun qilingan harakat edi.AQSh Rossiyani o'zining 
Xitoydagi asosiy raqibi deb bilar, shuning uchun Angliya kabi Yaponiyani 
Rossiyaga qarshi gij-gijlar edi.XX asr boshlarida Xitoyda ijtimoiy ziddiyatlar 
kuchayib ketdi. Manjurlarning Tsin sulolasi hukmronligi inqirozga yo'z 
tutdi.Shoshilinch ko'rilgan islohot choralari jamiyat ahvolini tubdan yaxshiladi. 
Xitoyda sanoat taraqqiyoti bilan unga to'siqqa aylangan yer mulkchiligiga xos 
qoloq ishlab chiqarish munosabatlari o'rtasida ziddiyat chuqurlashmoqda edi. 
Omma orasida manjurlar boshqaruviga qarshi harakat kuchaydi. 1904-1905 
yillardagi rus-yapon urushi, dunyodagi inqilobchilik harakati Xitoyga ham o'z 
ta'sirini o'tkazdi. Lekin bu harakat Xitoyning o'zida «siqib» tashlangan edi. Xorijiy 
davlatlar Xitoyda o'z mavqelarini mustahkamlab oldilar. Chet el kapitali ko'paydi. 
Chet elliklar Xitoydan juda ko'p foyda oldilar. Xitoy bozorlari chet el gazlamalari 
bilan to'lib ketdi. Xitoy milliy sanoati savdosi rivojlanishi ancha orqada qoldi. 
Shunday bo'lsada, XX asrning birinchi o'n yilligida 386 ta fabrika, shaxta, konlar 
ishga tushirildi. Har yili 50 tadan ko'proq korxona ishga tushirildi. Eksport 1901 
yildan 1911 yilgacha 122 mln. dollardan 245 mln. dollarga o'sdi. Chet el kapitali 750 
mln. dollardan 1650 mln. dollarga ko'paydi. 1900 yildan 1913 yilgacha xorij 
firmalari soni oshib, 2400 ga ycldi. Xitoyda yashovchi chet elliklarning soni 53 
mingdan 165 mnga yetdi. Xorijiy davlatlar ichida Angliya tovar ayriboshlashda 
birinchi o'rinda (50 foiz) turar edi. 1914 yilga kelib Xitoy xorijiy davlatlardan 
835 min. dollar qarz bo'lib qoldi. Hali ishchilar sinfi katta kuchga aylanmagan 
bo'lsa ham, unga a'zolar soni tobora o'sib bordi. Qishloqlarda dehqonlar 
feodallar zulmi ostidajafo chekardilar.1905-1906 yillarda Xitoyda ijtimoiy 
harakat yanada kuchaydi. Konstitutsiya yaratishga urinishlar bo'ldi. Sin sulolasini 
saqlab, konstitutsion monarxiya hukumatini tuzish rejalari ishlandi. Sun Yat Sen 
tashkiloti konstilutsiyaviy - monarxiya haqidagi fikrlarni qoraladi. Sin sulolasini 
umuman yo'qotib, respublika tuzish talabi quyildi; Bu chaqiriqlar manjurlarga 
qarshi harakalni yanada kuchaytirildi. Bu harakat, ayniqsa 1911 yili chet 
elliklardan Xankou-Sichuan, Xankou-Guanchojou temir yo'llari qurilishi 

---

129 
uchun qarz olish haqida bitim tuzilgach, qurolli qarshilik tusini oldi.Sichuanda 
bu harakat avjga chiqdi. Hukumat qo'shinlari qo'zg'olonchilarni o'qqa tutdi. Bu 
voqea mamlakatda norozilikni kuchaytirdi.Xitoydagi ijtimoiy harakat manjurlar 
hokimiyatini tugatish maqsadlari bilan «Sinxay inqilobi» nomli voqealarga 
ulanib ketdi. Manjur ma'muriyatining qo'zg'olon harakati vakillarini qidirish, 
tutib qatl etish kabi choralari xalqning sabr kosasini to'ldirdi.Uchan shahrida 
askarlar yotog'ini tintuv qilishga kirgan manjur ma'muriyati tarafdoriarini 
askarlar tutib o'ldirdilar. Qurol-aslaha omborini bosib oldilar. Boshqa qo'shin 
qismlari ham ularga qo'shildi. Inqilobchilar 11 oktyabrda Uchanni to'la qo'lga 
kiritdilar.Ular Respublika hukumati tuzdilar va barcha Xitoy viloyatlarini 
respublika atrofida birlashishga chaqirdilar. Manjurlar sulolasi hukmronligi 
tugatilgan, deb e'lon qilindi. Xunan,Sheni, Szyansu, Chjenszyan, Guandun, 
Guansi, Chuichjou, Yunan, Shanxay, Shandun va boshqa viloyatlar ham manjur 
sulolasiga itoatdan chiqdilar. Shunday qilib, «Sinxay inqilobi» qurolli qo'zg'olon 
yo'li bilan Xitoyda XVII asrdan boshlab hukm surgan manjurlar hokimiyatini 
ag'darib tashladi.Inqilobchi -demokrat Sun Yat Sen (1866-1925) Xitoydagi milliy 
ozodlik harakatining atoqli arbobi edi. U Guanchjou (Kanton) yaqinida dehqon 
oilasida tavallud topdi. Sun Yat Sen 90-yillarning boshida Gonkong (Syangan)da 
ingliz tibbiyot institutini tamomladi. Bu ittifoq 1905 yil noyabrida «Minbao» 
(Xalq gazetasi)ni chiqara boshladi.«Ittifoq» Sun Yat Sen rahbarligida keng dastur 
qabul qildi. Dasturda Sin monarxiyasini ag'darib tashlash, Xitoyda Respublika 
ta'sis etish va yerga egalik huquqini tenglashlirish, muslaqillikni tiklash, 
millatparvarlik, demokratiya va xalq farovonligi talab etiigan edi. Sun Yat 
Senning agrar dasturi yer olishga «tashna» bo'lgan dehqonlar ommasining 
orzu-tilaklarini ifoda etar edi.Sun Yat Sen ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan sust 
taraqqiy etgan Xitoyda yerga egalik huquqini tenglashlirish yo'li bilan ijtimoiy 
adolatli tuzum yaratish mumkin, degan fikrda edi.Sun Yat Sen muttasil ta'qib 
ostida bo'lgani uchun ham tez-tez Xitoydan chiqib ketishga majbur bo'lardi. U 
Yaponiya, AQSh, Angliya va boshqa mamlakatlarda muhojirlikda bo'lib, ko'p 
sonli Xitoy muhojirlari orasidan o'ziga tarafdorlar jalb qildi.1911 yil oxiriga 
kelib, Xitoyning barcha janubiy vamarkaziyviloyatlari qo'zg'olonchilarning 
ta'sirida edi. 1911 yil 25 dekabrda ko'p yillik muhojirlikdan so'ng Sun Yat Sen 
Xitoyga qaytib keldi. Uni Xitoy xalqi xursandchilik bilan kutib oldi. 29 dekabrda 
Nankinda inqilobiy viloyatlar vakillaridan iborat milliy majlisi to'plandi. 
Millat majlisi Xitoyni Respublika, deb e'lon qildi va muhojirlikdan qaytib kelgan 
Sun Yat Senni Xitoy Respublikasining vaqtincha Prezidenti qilib sayladi. 1912 
yil 1 yanvardan Sun Yat Sen o'z Prezidentlik vazifasini bajarishga kirishdi. Millat 
majlisi vaqtincha qabul qilingan Konstituttsiyada barcha fuqarolarning tengligi va 
turli demokratik erkinliklar e'lon qilinsa-da, dehqonlarning orzu-tilaklarini ifoda 
etuvchi «yerga egalik qilishda teng huquqli bo'lish» shiori Konstitutsiyada ham, 
millat majlisining ko'rgan chora tadbirlarida ham o'z aksini topmadi. Lekin 
dehqonlar o'zlaricha tashabbus ko'rsatib, pomeshchiklarga ijara haqi to'lashdan 
bosh tortdilar. Chunki ko'pchilik viloyatlarning rahbarlari inqilobchi demokratlar 
emas, balki liberal kayfiyatdagi pomeshchiklar va burjuaziya vakillari edi. Ular 
«Birlashgan lnifoq»qa kirib uning qarorlarini bajarmay, katta salbiy ta'sir 

---

130 
ko'rsatdilar. Bundan tashqariSun Yat Senning ko'plab sodiq safdoshlari ham 
liberallar tomonga o'tib ketishdi. Sun Yat Senning o'zi ham ularning tazyiqi bilan 
o'z dasturining asosiy bandidan- yerga egalik qilishda teng huquqli bo'lish 
talabidan voz kechdi. Shanxayda 1911 yil dekabr oyining o'rtalari Pekindagi 
imperator hukumatining boshlig'i Yuan Shikay vakillari bilan inqilobiy ruhdagi 
janub delegatsiyasi o'rtasida muzokaralar bo'lib o'tdi. Unga ko'ra, Pekin hukumati 
inqilobchilarni umumiy avf etishni va mamlakatda konstitutsiyaviy tuzum 
o'rnatishni va'da qildi. Qo'zg'olonchi Janub vakillari Sin sulolasini ag'darib 
tashlashni Respublika e'lon qilishni qat'iy talab qilishdi. Yevropadavlatlari va 
AQSh 20 dekabrda Shanxayda muzokaralar olib borayotgan vakillarga po'pisa qilib, 
muzokaralarda zudlik bilan murosaga kelishni va fuqarolar urushini to'xtatishni 
taklif qildilar.Chet el monopolistlari Xiloydagi o'zlarining moddiy manfaatlari va 
xavfsizligi to'g'risida g'amxo'rlik qilishi bahonasida o'z takliflarini bildirdilar. Ular 
diplomatik yo'l bilan aralashganlari holda o'z harbiy kemalarini ayni paytda Yansizi 
daryosiga kiritib, to'plarini inqilobiy Uchan va Xankau shaharlariga to'g'rilab 
qo'ydilar. Xorijlik bosqinchilar Xitoydagi inqilobni qurol kuchi bilan bostirish 
maqsadida o'z kuchlarini birlashtirishga erishgan edilar.Rivojlangan xorijiy 
davlatlarning Pekin hukumatini qo'llab-quvvatlashidan maqsadi Xitoyning ichki 
ishlariga o'z bilganicha aralashish edi. Biroq, bu Xitoyda umumiy norozilik 
mitinglari o'tkazilishiga sabab bo'ldi. Xitoyliklar mitinglarda chet el tovarlarini 
boykot qilish to'g'risida qarorlar qabul qildilar.Liberallar Pekin hukumatining 
Bosh vaziri reaktsion general va yirik amaldor Yuan Shikay bilan bitim tuzdilar. 
U qat'iyatsiz amalparast kishi edi.Pekin saroy ahli unga monarxiyaning homiysi-
xaloskori deb qarar edi. Yuan Shikay inqilobiy harakatning tazyiqi bilan 1912 yil 12 
fevral kuni Sin sulolasining taxtdan voz kechishiga erishdi. Buning evaziga u 
liberallardan o'zini respublika prezidenti qilib saylash haqidagi va'dani oldi. Yuan 
Shikay Nankinda hukumat tuzdi.Bu paytda xorijiy davlatlar ham Xitoyning ichki 
ishlariga aralashib, Sun Yat Senning hukumat «tepasidan» ketishini ochiqdan-ochiq 
talab qildilar. Liberallar ham Sun Yat Senga oshkora tazyiq o'tkazib, 
prezidentlikdan Yuan Shikay hisobiga voz kechishni so'radilar. Chunki liberallar 
inqilobning yana davom elishini xohlamas edilar.Xorijiy davlatlar esa reaktsiya 
kuchlarini quvvatlab turdilar va Xitoyga intervensiya uyushtirishga oshkora 
tayyorgarlik ko'ra boshladilar. Xitoyga qarshi intyyervensiya xavfi ostida 1912 yil 1 
aprelida Sun Yat Sen prezidentik lavozimini Yuan Shikayga topshirishga majbur 
bo'ldi.Hokimiyat «tepasiga» kelgan Yuan Shikay demokratik erkinliklarni «oyoq 
osti» qilib reaktsion yo'lga kirdi. U avval ishni inqilob qo'shinlarini butunlay 
qurolsizlantirishdan boshladi. Isyonkor dehqonlar qishloqlariga jazo otryadlarini 
yuborib inqilobchilarni ta'qib qila boshladi. Ishchilarning kasaba uyushmalari 
tarqatib yuborildi. Hukumatga qarshi tuzilgan har qanday guruh a'zolarining taqdiri 
o'lim bilan yakunlanardi. Mamlakatdan ilg'or fikrli kishilar yashlrin chiqib keta 
boshladilar. Har bir qishloqda jazo ekspeditsiyasi ish ko'radigan bo'ldi. Reaktsiya 
kuchaydi.Ayni vaqtda «Birlashgan ittifoq» bilan liberal guruhlar qo'shilib, 1912 yil 
avgustda Gomindan (Milliy partiya)ni tuzdilar. Partiya boshqaruvi raisligiga Sun 
Yat Sen saylandi. Gomindan Xitoy pomeshchiklarining hujumiga konstitutsiya 
ishlab chiqish va parlamentchaqirish yo'li bilan xalaqit berishga urindi. Gomindan 

---

131