Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Maxfiy jamiyatlar faoliyati va xalq qo'zg'olonlari 
XVIII asr oxirlarida Xitoyda xalq qarshiligini tashkil qiluvchi markazlar 
vazifasini diniy sektalar va maxfiy jamiyatlar o'tadi. Barchaning o'zaro tengligi, 
o'zaro yordam berish zaruriyati kabi talablar turli diniy sektalar va maxfiy 
jamiyatlar g'oyasining asosini tashkil qildi. Bu sektalar va jamiyatlar qo'zg’olon 
ko'tarish yo'li bilan Xitoyda jamiyat munosabatlarining yangi printsiplarini joriy 
qilishga harakat qildilar. Ularning orasida eng keng tarqalgan shior bu 
manjurlarning noqonuniy hokimiyatini ag'darish shiori edi. Muxofillikdagi bu 
tashkilotlar faoliyatida «harbiy san'at» ya'ni, o'z tarafdorlarini qo'l jangiga o'rgatish 
muhim ahamiyat kasb etdi. Diniy sektalar va maxfiy tashkilotlarga turli xil ijtimoiy 
guruhlarning vakillari a'zo bo'igan ularning aksariyatini qashshoq dehqonlar tashkil 
etgan. Shaolin buddaviylik monastri monaxlarining faol ishtiroki natijasida juda 
ommabop «Triada» jamiyati tug’ildi. Monaxlari majurlar hokimiyatini tan 
olmagani uchun qo'shin tomonidan ular tor-mor qilib,mazkur monastr yoqib 

---

120 
yuborilgan.XVII asr oxirlarida «Oq nilufar» jamiyatining faoliyati kuchaydi.Uning 
rahbarligida 1786 yilda Xitoyda katta xalq qo'zg'oloni uyushtirildi. Qo'zg'olon 
asosan Markaziy Xitoy provintsiyalarini qamragan va a 1804 yilgacha davom 
etgan.Qo'zg'olonchilar manjurlar hukumatini ag'darib amaldorlarning sotqinligi va 
shavqatsizligiga chek qo’yishni talab qildilar. 1796-1804 yillardagi qo'zg'olonning 
mag'lubiyatidan so'ng ham diniy sektalar va ularning tarafdorlari manjurlar 
hukmronligiga qarshi kurashdan voz kechmadilar. 1813 yilda "Samoviy idrok 
jamiyati" Shimoliy Xitoyda qo'zg'olon uyushtirdi. Uning daholaridan biri o'zini 
Xitoy imperatori Min sulolasining davomchilaridan biri deb e'lon qildi. 200 
kishidan iborat qo'zg'olonchilarning bir guruhi 1813 yilning oktyabrida Pekindagi 
Sin hukumati qarorgohiga hujum uyushtirib hokimiyatni egallashga urindi. Biroq, 
hujum saroy qo'shini tomonidan tor-mor etildi. 1814 yil boshida qarshilikning 
so'ngi to'lqinlari ham bostirildi.Biroq mag'lubiyatga qaramasdan maxfiy jamiyatlar 
va diniy sektalarning faoliyati davom etdi. Ular XIX asr davomida ham, asosan, 
xalq hokimiyatiga qarshi kurashining ilhomchisi bo'lib qolaverdi.1841-1849 yillar 
davomida Xiloyliklar, tibetliklar, dunganlar va Xitoydagi boshqa xalq vakillari 
tomonidan 
manjurlarning 
hokimiyatdan 
agdarish, 
amaldorlarning 
shavqatsizligini tugatish uchun shuningdek, soliq va majburiyatlarga qarshi 110 ta 
xalq qo’zg'olonlari ko'tarilgan.XVIII asr oxiri XIX asrning boshlarida Xitoyga 
Angliya, Fransiya va AQSh kabi xorijiy davlatlarning savdo ekspedetsiyasi tobora 
kuchaydi va maxfiy jamiyatlar va diniy tashkilotlar faoliyati juda kuchaydi.