Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “Umumiy tarix” kafedrasi

Ikkinchi afyun urushi (1856-1860 yy.) 
Taypinlar qo'zg'olonining kuchayishi va ushbu qo'zg'olonni bostirish uchun 
hukumat tomonidan bo'lgan urushlardagi muvaffaqqiyatsizliklar, Xitoyni 
mustamlakaga aylantirish uchun harakat qilayotgan Yevropa davlatlarini 
tashvishga soldi. Xitoyda yuzaga kelgan murakkab ijtimoiy-siyosiy ahvolda 
o'zlarining mavqeini mustahkamlash yo’lida foydalanmoqchi bo'lgan Angliya, 
Fransiya va AQSh 1854 yilda Sin hukumatiga yangi talablar qo'ydi. Sin hukumati 

---

123 
bu talablarni rad etdi, biroq, Qrim urushi (1853-1856y.y.) davom etayotgan bir 
vaqtda mazkur davlatlar Xitoyga qarshi urush harakatlarini boshlashga jazm 
qilmadilar. Xitoyga qarshi urushni 1856 yilda Angliya boshladi, biroq keyinroq 
urushga Fransiya ham qo'shildi. Bu urush Xitoy tarixida «ikkinchi afyun urushi» 
nomi bilan ma'lum. Harbiy jihatdan ustunlikka ega bo'lgan ittifoqchilarning 
qo'shini 1858 yil iyunida Sin hukumatini sulh shartnomasini imzolashga majbur 
bo'ldi. Tyantszinda imzolangan anglo-xitoy, franko-xitoy shartnomalariga ko'ra 
har ikkala davlat poytaxt Pekinda o'zlarining doimiy vakolatxonalariga ega 
bo'lish, ingliz va Fransuz fuqarolari Xitoyda erkin faoliyat yuritish, Yansizi 
daryosi bo'ylab savdo qilish huquqlarini qo'lga kiritdi. Soliq va to’lovlar miqdori 
yanada pasaytirildi, afyun savdosiga rasmiy ravishda ruxsat byerildi. Xitoy 
Angliya va Fransiyaga tovon to’lash majburiyatini oldi.1858 yili Rossiya va Xitoy 
o'rtasida Aygun shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq Amur o'lkasi 
masalasi bo'yicha bu 2 davlat kelishib oldi. Amur daryosining so'l qirg'og'i 
Rossiya ixtiyoriga o'tdi. Garchand, Rossiya va AQSh afyun urushlarida 
qatnashmagan bo'lsalarda Tyantszinda rus-xitoy, Amerika-xitoy shartnomalari 
imzolanib, bar ikkala davlat ham Xitoyda o'z huquqlarini kengaytirishga erishdilar. 
Shunday qilib, Tyantszin shartnomalari Xitoyni yarim mustamlakaga aylantirishda 
navbatdagi qadam bo'ldi. Sin hukumati bu bitimlarni ratifikatsiya qilishni paysalga 
sola boshladi. Bunga javoban Angliya va Fransiya 1860 yilning iyunida Xitoy 
shimolida yangidan harbiy harakatlarini boshladi. Tyantszin egallanib, uning 
aholisi qirg'in qilindi, u yerda zo'rlik va talonchilik hukmron bo'ldi. Hashamati 
bilan mashhur bo'lgan Xiloy impyeratorining yozgi saroyi anglo-fransuz askarlari 
tomonidan vaxshiylarcha talandi va keyin yoqib yuborildi.1860 yil Sin 
xonadonining vaqti knyaz Gunn anglo-fransuz vakillari bilan Tyantszin 
shartnomasining shartlarini takrorlovchi Pekin konventsiyasini imzoladi. Bundan, 
tashqari Xitoyga 16.7 mln. yan tovon to'lash majburiyati yuklandi. Bu ikki davlat 
Xitoydan 
qullarni 
olib 
sotish 
uchun 
rasmiy 
ravishda 
ruxsatnomaga 
erishdilar.Ikkinchi afyun urushining asosiy natijasi bu Xitoyni asoratga solinishini 
kuchayishi bo'ldi. Urush natijasida kapitalistik davlatlar Xitoyning ichki 
tumanlariga kirish va Pekin hukumatiga o'z ta'sirini o’tkazish kabi imkoniyatlarga 
ega bo'ldiiar. Biroq, Tyantszin va Pekin shartnomalarining bajarilishiga taypinlar 
harakati to'siq bo'lmoqda edi.