Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

O‘ZBEK TILIDA “MA’NAVIYAT” UMUMIY MA’NOLI ATOV BIRLIKLAR 
TIZIMI 
NavDPI magistranti 
Dilshoda Rasulova 
Ilmiy rahbar: f.f.f.d F.H. Yuldashev 
XX asrning oxiri XXI asrning boshlariga kelib dunyo ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va 
ma’naviy manzarasida o‘ziga xos o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu davrda O‘zbekiston ham 
mustaqillikni qo‘lga kiritib,tanlagan yo‘lidan olg‘a bormoqda. Mustaqillikning dastlabki 
kunlaridan boshlab iqtisodiy hayot bilan bir qatorda ijtimoiy-ma’naviy hayotda ham tub 
islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. “Globallashuv sharoitida milliy tilimizning sofligini 
saqlash, uning lug‘at boyligini oshirish, turli sohalarda zamonaviy atamalarning o‘zbekcha 
muqobilini yaratish, ularning bir xil qo‘llanilishini ta’minlash dolzarb vazifa bo‘lib turibdi”
82
. 
Ayniqsa, o‘zbek tilining dunyo tillari orasidagi mavqeini asrash, boyitish, milliy va ma’naviy 
xususiyatlarini yoritish, undan amaliy foydalanish orqali tilimizning nufuzini oshirish kabi 
vazifalar maqsad qilib qo‘yildi. Zero, shaxsning ma’naviy rivojlanishida tilning o’rni 
beqiyos.Shuning uchun til tadqiqi va ta’limi sohasida olib borilayotgan ishlarda ham 
shaxsning ma’naviy kamoloti masalasi yuqori o‘rinlarda turishi ayni haqiqatdir.Glaballashuv 
sharoitida tilshunoslikning ham o‘z o‘rganish obyektiga millat va shaxs ma’naviyati nuqtayi 
nazaridan yondashuvini yanada dolzarblashtirmoqda.Milliy tillarda aks etadigan ma’naviy 
“tomir”larning lisoniy asoslarini aniqlash, til va ma’naviyat aloqalarini o‘zaro bog‘liqlikda 
o‘rganish dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Xususan, shiddat bilan o‘zgarib 
borayotgan davrda ma’naviyat masalasi milliy o‘zligini saqlab qolishga intilayotgan har bir 
xalq uchun hayotiy zaruratga aylanib bormoqda. 
Shu bois tilshunosligimiz “lingvoma’naviyatshunoslik” yo‘nalishiga ehtiyoj sezdi. 
Lingvoma’naviyatshunoslik yo‘nalishiga e’tibor va uning tadqiqi kundan kunga ijtimoiy, 
siyosiy 
va 
ma’naviy 
jihatdan 
amaliy 
ahamiyatga 
ega 
bo‘la 
boshladi. 
Lingvoma’naviyatshunoslik bevosita shaxs ma’naviyati bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibiy 
qismlari va unsurlari bo’lgan til ifodalarini qamrab oladi. Bu ifodalar so’zlar, iboralar,so’z 
birikmalari, 
maqollar, 
matallar, 
gaplar 
ko’rinishida 
bo’lishi 
mumkin. 
Lingvoma’naviyatshunoslik yo’nalishining maqsadi ham yuksak ma’naviyatli shaxs 
tarbiyasiga xizmat qiladigan ilmiy-amaliy mexanizm uchun muayyan lingvistik ta’minotni 
82
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 21oktabrdagi “Milliy o‘zligimiz va mustaqil 
davlatchiligimiz timsoli”mavzusidagi o‘zbek tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi 
nutqidan //Xalq so‘zi ,2019 yil, 22oktabr. 

---

93 
vujudga keltirish.Bu ta’minotni vujudga keltirish,avvalo,lingvistik baza zarur.Bu lingvistik 
baza “ma’naviyat”umummilliy lisoniy kategoriyasini kompleks tadqiq qilish natijasida 
yaratiladi. 
Lingvoma’naviyatshunoslik yo‘nalishining mohiyatini aniqlashtirish uning tarkibiy 
qismlarga ajratish va ajralgan qismlarni ma’noviy uyalarga bo‘lish natijasida ularga xos 
bo‘lgan leksemalar va ularning mohiyati aniqlash yo‘li bilan ochiqlanadi.
Quyida “ma’naviyat” maydoniga tegishli bo‘lgan atov birliklar va leksemalar 
keltiramiz.“Ma’naviyat”maydonini semanti aloqadorligiga, asosan, quyidagi makroguruhga 
bo‘lib olishni maqsad qildik.
Ma’rifat,axloq,vijdon,farosat,muhabbat,sabr,samimiyat,nafs, 
onglilik, 
talabchanlik,jonkuyarlik,poklik,saxiylik,intizom,xolislik,mukammallik,bag‘rikenglik,vatanpar
varlik,kamtarlik,odamiylik,fidokorlik,sadoqatlilik,adolat,to‘g‘riso’zlik,faollik,milliy 
g‘urur,erksevarlik,rahmdillik,e’tiqod. 
Ushbu makroguruh o‘z ichida mikroguruhlarga, mikroguruhlar o‘z navbatida ma’noviy 
uyalarga bo‘linib o‘ziga xos leksemalar bilan to‘ldiriladi. Ushbu leksemalarning lisoniy va 
nutqimizda qanchalik faol va nofaolligiga qarab lisoniy tadqiq qilish bizning lingvistik 
vazifamizning bosh maqsadi. Bu tahlil insonlartning shaxs ma’naviy sifatlari namoyon 
bo‘ladi. Albatta, birinchi galda “ma’naviyat” maydoniga aloqador bo‘lgan leksemalarning 
ma’nosini chuqur anglash, ma’nodoshlik hosil qilgan leksemalarning semantik farqlarini 
aniqlash, qo‘llanish o‘rnini belgilash muhim masala. Masalan, “chaqimchilik” va “g‘iybat” 
leksemalarining ma’nosi, uning asl mohiyati, qo‘llanish o‘rnini belgilash muhim. Qanday 
suhbat jarayoniga nisbatan “giybat” tashxisini qo‘yish leksemaning semantik kategoriyasiga 
bo‘g‘liq.
Bugungi kunda O‘TILda berilgan ma’naviyatga oid leksemalarning ma’nosi va ularga 
berilgan lug‘at maqolasi yoshi kattalar uchun mo‘ljallangan. Shuning uchun ham akademik 
lug‘at hisoblanadi. Biz tadqiq olib borayotgan ishimizda ma’naviyatga oid leksemalarning 
maktab o‘quvchilari nutqiga mos tarzda izohlashga va o‘quv lug‘atini yaratishga harakat 
qilishni maqsad qilganmiz. Ushbumaydonni “e’tiqod”, “ahloq” va “ma’rifat” guruhlariga 
tasniflashda 
qisman 
bizgacha olib 
borilgan 
lingvistik 
tadqiqotlarga 
asoslangan 
bo‘lsak,qisman “ma’naviyat”kategoriyasini qamrab olgan yoki maydon elementlarini ma’lum 
darajada o‘z ichiga olgan lug‘atlarga tayandik.
83
Buning uchun esa dastlab “ma’naviyat” 
maydoniga oid leksemalarni enseklopedik, falsafa va o‘zbek tilining izohli lug‘ati bilan 
qiyosiy o‘rganib, lingvistik ta’rifini berishni maqsad qilganmiz. Buni jadval asosida ko‘rib 
o‘tamiz.
Izohli lug’atdagi ta’rif 
Ensiklopedik 
lug’atdagi ta’rif 
Ma’naviyat 
asosiy 
tushunchalar 
izohli 
lug‘atidagi ta’rif 
Ma’rifat
Ma’rifat (a)bilim, fan, 
ma’lumot, 
tanishish.Ta’lim-tarbiya, 
iqtisodiy, siyosiy, diniy, 
falsafiy g’oyalar asosida 
kishilarning ong-bilimini, 
madaniyatini 
oshirishga
qaratilgan faoliyat. 
Kishilarning ongini, 
bilimini, madaniyatini 
oshirishga 
qaratilgan 
ta’lim-tarbiya 
Arabcha bilish, bilim,
ma’lumot, 
tanishish. 
Tabiat, jamiat va inson 
mohiyati 
haqidagi 
bilimlar, 
ma’lumotlar, 
ta’lim-tarbiya va maorif 
tizimi 
majmuini 
ifodalovchi tushuncha 
83
Bu haqida qarang.Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’ati.—Toshkent:G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
uyi,2013.-B.35.Falsafa qomusiy lig’at.—Toshkent:”Sharq”NMAK,2004.-B.468 

---

94 
“E’tiqod” 
E’tiqod 
(a)ishonch, 
ishonish; 
ko‘ngilda 
tasdiqlash; imon, maslak 
Mavjud emas 
Arabcha 
ishonch, 
iymon. 
Muayyan 
maqsad, 
qadriyatga 
ishonch, 
shu 
asosda 
shakllangan 
tafakkur 
tarzini 
ifoda 
etuvchi 
tushunch 
Axloq
Axloq-
(a)1.Kishilarning har bir 
jamiyatga 
xos 
xulq 
normalari majmui, adab, 
etika. 
Ijtimoiy 
munosabatlar 
turi.Insonning 
jamiyatdagi 
xatti-
harakatini 
normalar 
yordamida 
tartibga 
solishning 
asosiy 
usullaridan biri 
arabcha 
xulqning 
ko‘pligi Ijtimoiy ong 
shakllaridan 
biri. 
Jamiyatda 
bo‘lgan 
munosabatlarni tartibga 
solib 
turuvchi 
barqaror,muayyan 
norma 
va 
qoidalar 
yig’indisi
Yuqoridagi izohdan ko‘rinadiki, ma’naviyatga oid bo‘lgan teminlarning lingvistik ta’rifi 
va tasnifi o‘quv lug‘atchilik uchun muhim hisoblanadi. 
O‘zbek tilshunosligida bugungi kunda keng miqyosdagi ma’naviy-ma’rifiy ishlarning 
natijasi 
o‘laroq 
ko’plab 
lug’atlarda 
bu 
sohaga 
doir 
leksemalarning 
izohi 
keltirilmoqda.Jumladan, istiqlol yillarida milliy ma’naviyatimizni tiklash,yurtdoshlarimizning 
ma’naviy olamini yuksaltirish maqsadida “Ma’naviyat” asosiy tushunchalar izohli lug’ati 
xalqimiz e’tiboriga havola etildi.Mazkur lug’atlar keng qamrovlidir. O‘quvchi yoshlarimizga 
maktab darsliklarida uchraydigan ma’naviyatga oid lisoniy birliklarni sharhlash, ularnint tub 
mohiyatini tushunish va idrok etish masalasi davr taqazosi hisoblanadi. Shu sababdan 
“ma’naviyat” umumiy semali atov birliklarining o‘quv lug’atiga ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. 
Ma’naviyatga oid so‘zlarning lingvistik tahlili va o‘quv lug‘atlarini yaratish 
tilshunosligimizning “lingvoma’naviyatshunoslik” bo‘limining bosh vazifalaridan biridir.