Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

“MA’NAVIYAT” LEKSIK-SEMANTIK KATEGORIYASINING TIL 
TIZIMIDAGI O‘RNI 
Azimova Dilobar 
NavDPI o‘zbek tilshunosligi
1-bosqich magisrtangti 
 
XX asrning so‘ngi va yangi asrida ma’naviyat masalasi milliy o‘zligini saqlab 
qolishga intilayotgan har bir xalq uchun alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Ayniqsa, 
G‘arbda boshlangan o‘zlikka qaytish keyingi taraqqiyotning garovi ekanligi haqidagi 
fikrlarning ommalashib borayotganligi sog‘lom fikrli biror kishini e’tiborsiz qoldirmaydi. 
Keyingi yillarda globallashuv va tillarning intigratsiyasi tobora avj olayotgan davrda 
milliylikni saqlab qolishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor va harakat tobora ortib boqmoqda. 
O‘zbek tilini milliy til va milliy ma’naviyat qiyosiy tamoyili asosida ilmiy tadqiq qilib, 
“ma’naviyat” milliy leksik kategoriyasini tashkil etuvchi lisoniy vositalarning sistem 
mohiyatini aniqlash, lisoniy va nolisoniy qo‘llanish xususiyatlarini o‘rganish asosida o‘zbek 
tilining milliy-ma’naviy boyligi bo‘lgan mental xususiyatlarini g‘arb tilshunosligi bilan 
qiyosiy o‘rganish natijasida ko‘zga yaqqol namoyon bo‘ladi. Tabiiyiki, nutqning axloqiy 
sifatlariga qarab muomala madaniyatiga, matn tuzish, uni qo‘llash asosiy omillardan biri 
hisoblanadi. Xususan, Olamning o‘zbek lisoniy tasvirida “ma’naviyat” kategoriyasi va uning 
asarlarda qo‘llanish xususiyatlari, badiiy asarda qo‘llangan “ma’naviyat” tushunchasini 
ifodalovchi atov birliklari tasnifi, badiiy va she’riy asarda qo‘llangan “ma’naviyat” 
132
Саидакбарова М.М. Алишер Навоий ижодида ижтимоий ғояларнинг тарихий-бадиий талқини.
 
Фил. фан. 
бўйича фалс. док. (PhD) дисс. автореферати. –Фарғона, 2021. 13-14-бетлар. 

---

145 
tushunchasini ifodalovchi atov birliklarining struktur va tarixiy-etimologik xususiyatlari, turli 
matnlarda qo‘llangan “ma’naviyat” tushunchasini ifodalovchi muqobilli birliklar tarjimasi, 
ma’naviyat” tushunchasini ifodalovchi muqobilsiz birliklar tarjimasi, “ma’naviyat” 
tushunchasini ifodalovchi birliklar tarjimasini mukammallashtirish masalalari, “ma’naviyat” 
tushunchasini ifodalovchi birliklarning “o‘zbekcha-inglizcha” tarjima lug‘atlarida berilishi 
masalalari, “ma’naviyat” atov birliklarini ifodalovchi birliklarning leksikografik talqinlarini 
takomillashtirish vazifalarini lingvistik tadqiq etish davr taqazosi. Bugungi kungacha 
“ma’naviyat” hanuz kompleks tadqiq etilmagan. Bugungi kunga qadar amalga oshirilgan 
tadqiqotlar ushbu yirik paradigma tarkibidagi ba’zi ma’no turlarini qamrab oladi.
133
Mamlakatimiz xalqaro miqyosida nufuzi ortib borayotgan bir paytda, qadriyatlarmiz 
tiklanayotgan, tariximizni chuqur o‘rganish, o‘zligimizni anglash jarayonida, boshqacha qilib 
aytganda, ma’naviyatimizni yuksak darajaga ko‘tarish haqida gap borar ekan, ma’naviyat 
aslida tildan, til madaniyatdan, til madaniyati esa muomala madaniyatidan boshlanishiga 
e’tiborni qaratish zarur. Bu uch mushtaraklik bugungi davdagi muhim omildir. Zamon 
rivojlanishi asosida bugungi kunda jadal globallashuv ma’naviyat muammosi yanada 
shakllanib, o‘z ahamiyatini o‘tkirlashtirib, boshqa tegishli fanlar qatori tilshunoslik 
zimmasiga ham sfisifik xususiyatidan kelib chiqqan holda katta ma’sulyat yuklamoqda. Zero, 
til – ma’naviyatning ifodalovchisi va saqlovchisi, boyituvchisi va uzatuvchisidir. 
Komunikantning nutq jarayonidagi faoliyati lisoniy shaxsning ma’naviyatini ham yuzaga 
chiqaradi. Mohiyatning shaxs ma’naviy dunyosi prezmasidan o‘tib, munosib muloqot va 
nutqiy faoliyatida nomoyon bo‘lishi nutqiy xulqni shakllantiradi. Demak ma’naviyat adresant 
va adresat muloqotidagi keng qamrovli kategoriyadir. Shu o‘rinda “ma’naviyat” leksimasiga 
“O‘zbek tilining izohli lug’ati”da shuday tarif berilgan: ”Ma’naviyat – insoniyatnung falsafiy, 
huquqiy, ilmiy, badiiy, diniy, axloqiiy va shu kabi tassavurlari va tushunchalari majmuyi”
134
. 
Bu ta’rif boshqa lug‘atlarda, xususan, “Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug’atida” esa: 
“Moddiy hayot bilan doimo yonma-yon yuradigan, inson, xalq va jamiyat hayotining 
ajralmas qismi bo‘lgan ijtimoiy hodisa”, – deb tariflangan.
Aslida mustaqillikkacha bo‘lgan o‘zbek lug‘atlarida “Ma’naviyat” so‘ziga ta’rif yo‘q edi. 
Vaholanki, ot so‘z turkumi sifatida “ma’naviyat” so‘zi 1981-yilda nashr etilgan “O‘zbek 
tilining izohli lug’ati”da ham mavjud emas. Ammo ma’naviyatimiz “Avesto” va 
Zardushtiylik ta’limotidan boshlab hozirgi kungacha shakillanib, boyib, umuminsoniy 
qadriyat bilan yonma-yon rivojlanib bormoqda. Agar o‘sha davr insonlarida “sabr”, “vijdon”, 
”or-nomus” kabi ma’naviyatning sifisifik kategoriyal xususiyatlari mavjud bo‘lmaganda edi, 
bugungi turmush tarzimiz ham bu darajada go‘zallashmagan bo‘lar edi. Hatto, 2006-yil nashr 
etilgan “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da ham “ma’naviyat” leksemasi izohida ma’naviy, 
aqliy, axloqiy tushunchalar kabi mavhum ot sifatida ta’rif keltirilgan. O‘quv qo‘llanmalari, 
lug’atlarda “Ma’naviyat” tushunchasi va uning asosiy tamoyillariga o‘ziga xos ta’riflar 
berilayotganligini kuzatish mumkin, biz bu boradagi fikrlarni inkor etmagan holda 
“ma’naviyat” tushunchasining mazmuni faqat “ma’ni”, “ma’no” degan so‘zlar doirasida 
chegaralanib qolmaydi, deb o‘ylayman. Ayni hol bu tushunchaning o‘ziga xos rivojlanish 
evolyutsiyasini aks ettiradi va uning keng ma’noga ega ekanligidan dalolat beradi. 
Bu haqida qarang;Tojiyeva G.”O‘zbek tili ma’naviy-ma’rifiy leksikasining mustaqillik yillaridagi taraqqiyoti(“milliy 
g‘oya”atov birliklari tizimi);falsafa doktori(PhD)… diss.-Qarshi,2017;Xojeyev Y.’’Alpomish’’ dostonidagi shaxs 
ma’naviy sifatlarini ifoda etuvchi atov birliklarining semantik-struktur, konseptual va leksikografik xususiyatlari. Falsafa 
doktori (PhD) … diss. – Toshkent, 2020; Axmedova M O‘zbek tilidagi <> va ingiliz tilidagi 
<> umumiy semali atov birliklari tipologiyasi, Falsafa doktori (PhD) … diss, - Buxoro, 2019; Yo’ldashev 
F. O‘zbek tilining “ma’naviyat” leksik-sematik kategoriyasi “e’tiqod” ma’noviy guruhi atov birliklari tizimi. Falsafa 
doktori (PhD) … diss. – Termiz, 2021
133
134
O‘zbek tilining izohli lug’ati:Toshkent.”Sharq”,2007.191b;

---

146 
“Ma’naviyat izohli lug’ati”da keltirilgan izohda: “Ma’naviyat insonni ruhan poklanish, 
qalban ulg’ayishga chorlaydi, odamning ichki dunyosini, irodasini baquvvat, iymon-
e’tiqodini butun qiladigan, vijdonni uyg’otadigan beqiyos kuch” deb izohlangan edilar 
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
135
. Aynan mana shu o‘rinda “til bag’ridagi 
ma’naviyat” namoyon bo‘ladi. Ya’ni shaxsdagi o‘ziga xoslik uning nutqiy madaniyati, 
ma’naviyatida aks etadi. Xususan, chiroyli keyingan, har qanday so‘nggi zamonaviy 
vositalari mavjud shaxs bo‘lsa-da, ammo undagi ma’naviyat shakillanmagan bo‘lsa, 
shukronalik, sabr, iroda, vijdon kabi ma’naviy olami bo‘lmasa, bizningcha, u jamiyatning 
faol kamunikanti bo‘la olmaydi. “Falsafa lug’ati” da “Ma’naviyat insonning botiniy 
dunyosini o‘zida ifoda etuvchi tushuncha. Inson botiniy dunyosining gavhar to‘la tubsiz 
dengiziga qiyoslash mumkin. Ma’naviyat insonning ruhiyati o‘z-o‘zini anglashning, did-
farosati, adolatni razillikdan, yaxshilikni yomonlikdan, go‘zallikni xunuklikdan, oqillikni 
johillikdan ajrata bilish qobilyati, aql-zakovati, ularni amalga oshirish yo‘lidagi ongli faoliyat 
ko‘rsatish va intilishi”
136
, – deb tariflanishi fikrimiz dalilidir. 
O‘zbek tilshunosligida bugungi kunda keng miqyosdagi ma’naviy-ma’rifiy ishlarning 
natijasi o‘laroq bu sohaga daxldor ko‘plab ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar chop 
etilmoqda. Biroq hozirga qadar tilshunosligimizda “ma’naviyat” leksik kategoriyasiga 
aloqador bo‘lgan so‘zlarning sistemasi, semantikasi va badiiy asarlardagi leksikografik 
xususiyatlarini ifodalovchi til ifodalarining to‘liq tizimli tadqiq etilmayotganligi, ularning 
lisoniy qiymati sodda va barchaga birdek aniqlanmayotganligi va yosh avlod ongida milliy 
ma’naviyatimiz yuksaltirishga xizmat qiladigan ta’lim yo‘nalish va sohalarida tayaniladigan 
tegishli lingvistik bazaning shakllantirilmayotganligi hamda kerakli tavsiyalarning ishlab 
chiqilmaganligi bu boradagi ishlarning samaradorligiga to‘siq bo‘lmoqda. Shu ma’noda 
“ma’naviyat” leksik kategoriyasini ifodalovchi birliklarning lingvistik tadqiqi dolzarblik kasb 
etadi.