28
bu davlatlarda bo’lmaydi. Bu davlatlarda Prezident bilan birga Vitse Prezidentlik lavozimi mavjud.
Prezidentlik respublikasi – bu shunday boshqaruv shakli bo’lib, bu yerda prezidant bevosita,
parlamentning ma'lum nazorati ostida xukumatni shakllantiradi, u o’z navbatida prezidant oldida
faoliyat bilan javobgardir. Prezidantlik respublikasida premer-vazir lavozimi yo’q bo’lib, asosan
davlat boshlig’i va xukumat raxbari lavozimi faoliyatini prezidant bajaradi. Parlamentar
respublikada parlament nafaqat qonunchilik vakolatiga, balki xukumatni iste'foga chiqarishni talab
qilish huquqiga egadir, ya'ni xukumat o’z faoliyatini bilan parlament oldida javobgardir.
Respublika Prezidanti faqat davlat boshlig’i xisoblanadi, ya'ni u xukumat boshlig’i bo’la
olmaydi.Siyosiy jixatdan bu shuni ifoda etadiki, ya'ni xukumat parlament saylovlarida g’alaba
qozongan partiya (partiyalar) tomonidan shakllantiriladi, prezidant g’olib chiqqan partiyaning lideri
emas ekan, u ish olib borish (faoliyat) imkoniyatidan maxrum bo’ladi. Xukumatga esa premer-
vazir boshchilik qiladi.
Parlamentar Respublika shaklidagi davlatlarda Prezident faqat davlat boshlig’i bo’lib, asosiy
o’rinni hukumat boshlig’i egallaydi. Prezident bevosita xalq tomonidan emas, balki saylovchilar
qollegiyasi tomonidan saylanadi. Hukumat ministrlar kengashi oliy organ parlament tomonidan
tuziladi va uning oldida javob beradi. Masalan, bunday davlatlarga Germaniya, Hindiston, Italiya,
Turkiya va boshqa davlatlar kiradi. Bu davlatlarda parlament hukumatga nisbatan ishonchsizlik
votumi berish huquqiga ega. Uni qabul qilish yoki qilmaslik hukumat boshlig’iga bo’g’liq.
Boshqaruvning aralash (dualistik prezidentlik respublikasi) shakli. Bu davlatlarda kuchli
ijroiya hokimiyati mavjud bo’lib, Prezident ham davlat boshlig’i ham ijro etuvchi hokimiyat
boshlig’idir. Ularda vitse-prezidentlik lavozimi bo’lmasdan, bosh vazir lavozimi mavjud bo’lib,
hukumat qonunchilik tashabbusi huquqiga ega. Bunday davlatlarda Fransiya misol bo’la oladi.
Fransiya Prezidenti vakolatlarini amalga oshirishda yordam beruvchi mahsus apparatga egadir.
Masalan; Frantsiyada u yelisoy saroyi Frantsiyada Prezident Konstitutsiyasi asosida milliy
mustaqillik, hududiy butunlik va barcha horijiy davlatlar bilan tuzilgan xalqaro shartnomalarga amal
qilishning mustahkam kafili bo’lib hisoblanadi. Aralash «yarimprezidantlik» (prezidantlik-
parlamentar) respublikalari ham mavjud (Frantsiya, Finlandiya, Portugaliya) bo’lib, ularda
xukumatga nisbatan prezidant va parlament o’zining u yoki bu doira (chegara)dagi nazoratini hamda
ma'suliyati (javobgarligi) ni bo’lib oladi.
Monarxiya va respublika boshqaruv shakli sifatida o’zlarining nixoyatda yashovchan ekanligini
hamda siyosat tarixining barcha bosqichlari va sharoitlarida moslashuvchanligini kursatadi.
Musulmon davlati xalifalik VII asrda paydo bo’lgan. Xalifalikning paydo bo’lishi islomning
rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, munosabatlar musulmon huquqi asosida tartibga solinadi.A. X.
Saidovning ta'kidlashicha, xalifat – musulmon siyosiy nazariyasining asosiy katigoriyasi bo’lib, u
ikkita aspektda qurilgan: yo musulmon xokimiyatining moxiyati sifatida, yo maxsus boshqaruv
shakli sifatida.Xalifat – shunday tashkilot ko’rinishida bo’lib, uning funktsiyalari oliy siyosiy
xokimiyatni amalga oshirishga hamda musulmon jamoasi darajasida dinga bo’lgan e’tiqodini
qo’llab - kuvvatlashga qaratilgandir.
Do'stlaringiz bilan baham: