|
2-jadval.
O‘zbekiston Respublikasi aholisining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar
Hududlar
2001
2015
2001-2015
yillar
Zichlik, 1
kv.km. ga
kishi
2015 y.
ming kishi foizda ming kishi foizda o‘sish
%
o‘rtacha
ko‘payish,
%
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi
1527,0
6,1
1763,1
5,7
113,7
1,00
10,5
viloyatlar:
Andijon
2216,5
8,9
2857,3
9,2
126,6
1,85
664,4
Buxoro
1437,7
5,8
1785,4
5,8
122,2
1,55
44,3
Jizzax
991,5
4,1
1250,1
4,0
123,7
1,65
58,9
Navoiy
791,1
3,2
913,2
3,0
113,8
1,00
8,2
Namangan
1953,2
7,9
2554,2
8,2
128,2
1,95
345,1
Samarqand
2710,0
10,9
3514,8
11,3 127,1
1,90
209,2
Sirdaryo
649,9
2,6
777,1
2,5
117,5
1,25
180,7
Surxondaryo
1770,4
7,1
2358,3
7,5
130,3
2,05
117,3
Toshkent
2370,2
9,6
2758,3
9,0
115,0
1,10
180,2
Farg‘ona
2697,5
10,9
3444,9
11,1 125,5
1,75
506,6
Xorazm
1347,7
5,4
1715,6
5,5
124,9
1,70
281,2
Qashqadaryo
2212,5
8,9
2958,9
9,4
130,9
2,10
103,4
Toshkent sh.
2137,9
8,6
2371,3
7,8
110,0
0,75
7,9
Jami O‘zbekiston
Respublikasi
24813,1
100,0
31022,5
100,0
122,9
1,60
69,1
Jadval O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
2-jadval ma’lumotlari tahlili shuni ko‘rsatdiki, 2001-2013 yillarda aholi soni
mutloq o‘sishda davom etgan bo‘lsada, uning sur’atlari yanada pasayib borgan. Shu
o‘rinda ta’kidlash lozimki, bunday jarayon butun jahon aholisida ham kuzatilmoqda;
qator Yevropa mamlakatlari esa aholi sonining qisqarishi, ya’ni depopulyatsiya
jarayonini boshdan kechirmoqda. Bunday vaziyat MDH mamlakatlarida ham,
xususan Rossiya, Belarus va Ukrainada keskin tus olgan. Tahlillar ko‘rsatishicha,
o‘ziga xos “geodemografik to‘lqinlar” hatto qo‘shni Qozog‘iston Respublikasining
deyarli barcha viloyatlarida ham kuzatilmoqda va bu mamlakatda asosan uning
O‘zbekistonga tutash hududlari, ya’ni Janubiy Qozog‘istonda aholi sonini mutloq
ko‘payishi yoki uning turg‘unlashuvi kuzatiladi, xolos.
Respublikamizda ham bunday geodemografik to‘lqinlar kuzatiladi. Bu yerda
aholi soni o‘sish sur’atining pasayishi avvalo Toshkent shahri va Toshkent
viloyatida qayd etilib, mamlakatning boshqa hududlarida bu jarayonning asta-sekin
so‘nib borishi yoki tezligining qisqarishi qayd etiladi. Boshqacha qilib aytganda,
O‘zbekistondagi yangi demografik o‘zgarishlar (tug‘ilish va tabiiy ko‘payishning
pasayib borishi) markazda boshlanib, u bosqichma-bosqich boshqa viloyatlarga
tarqaladi; Toshkent shahri va poytaxt viloyatida kuzatilgan vaziyat respublikaning
janubiy viloyatlari – Surxondaryo va Qashqadaryoda birmuncha vaqt o‘tgandan
so‘ng kuzatiladi yoki takrorlanadi. Qayd etish joizki, bu ikki “demografik qutb”
o‘rtasida jarayon o‘zgarishining tezlik muddati tobora qisqarib bormoqda
Aholi salmog‘iga ko‘ra Samarqand viloyati (3514,8 ming k.) birinchi,
Farg‘ona (3444,9 ming k.) ikkinchi va Qashqadaryo viloyati (2958,9 ming k.)
uchinchi o‘rinda turadi. Demografik salohiyatning eng past miqdori Navoiy
(913,2 ming k.) va Sirdaryo viloyatlariga (777,1 ming k.) to‘g‘ri keladi (2-jadval).
So‘ngi 10 yil mobaynida Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda Buxoro,
Sirdaryo, Toshkent viloyati va Toshkent shahri aholisining o‘sishi mamlakat
o‘rtacha darajasidan past bo‘lgan va ularning jami respublika aholisidan ulushi
qisqargan. Aholining nisbatan jadal o‘sishi Qashqadaryo, Surxondaryo,
Samarqand kabi viloyatlarda kuzatiladi. Natijada, bu hududlarning demografik
salohiyati yanada ko‘tarilgan.
Respublika hududining tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
imkoniyatlarining turli-tumanligi aholi joylashuviga ham ta’sir qiladi. Mamlakat
bo‘yicha aholi joylashuvining o‘rtacha zichligi 1 km
2
va 69 kishidan iborat
bo‘lgan holda, u Navoiy viloyatidagi 8,2 kishidan Andijon viloyatida 664,4
kishiga farq qiladi. Bu boradagi ichki tafovut yoki geografik koeffitsiyent 80,5
martaga teng.
Tarixan aholi mamlakatimizning sug‘oriladigan voha va vodiylarida zich
joylashgan. Chunonchi, bu ko‘rsatkich Farg‘ona, Namangan, Xorazm viloyatlarida
ham ancha yuqori. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda Navoiy viloyati
O‘zbekiston hududining 61,9 foizini tashkil qilsada, bu yerda mamlakat aholisining
atigi 8,8 foizi yashaydi; shu bois, aynan ana shu ikki ma’muriy birlik respublika
aholisi joylashuvining o‘rtacha ko‘rsatkichiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Buxoro va Jizzax viloyatlarida ham aholi zichligi uncha yuqori emas,
Surxondaryo va Qashqadaryoda esa u o‘rtacha ko‘rsatkichdan birmuncha yuqori.
Biroq shunga qaramasdan, hatto bu hududlarning ham ichki, qadimdan
sug‘orildaigan rayonlarida (masalan, Vobkent, Shofirkon, G‘ijduvon, Shahrisabz,
Kitob, Qarshi, Yakkabog‘ tumanlarida) aholi ancha zich joylashgan. Umumiy
tarzda, respublika aholi joylashuvi ko‘p jihatdan gidrografik shahobchalar-
sug‘oriladigan daryo va irrigatsiya inshootlari bilan belgilanadi. Shu bilan birga,
yirik shaharlar, ayniqsa Toshkent aglomeratsiyasi doirasidagi qishloq tumanlarida
ham aholi joylashuvi juda zich (1 km
2
ga 700-750 kishini tashkil etadi).
Do'stlaringiz bilan baham: |
