Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti geografiya o

Adabiyotlar ro‘yxati: 
 
1.
 
Qo‘ziboyev T. Topografiya asoslari Toshkent. O‘qituvchi . 1965 y. 
2.
 
Qo‘ziboyev T. Geodeziya. Toshkent. O‘qituvchi 1975 y. 
3.
 
Nazirov T. Geodeziya. Toshkent. O‘qituvchi 1978 y. 
4.
 
Narxodjayev T. Injenerlik geodeziyasi. Toshkent. O‘qituvchi 1984 y. 
5.
 
Asomov M. Mirzaliyev T. Topografiya asoslari va kartografiya. Toshkent. 
O‘qituvchi 1988 y. 
6.
 
Asomov M. Mirzaliyev T. Topografiya asoslari va kartografiyadan 
laboratoriya mashg‘ulotlari. Toshkent. O‘qituvchi 1990 y.   
 
12-Mavzu: Kartografiya va boshqa kartografik asarlar.
 
Reja: 
1. Kartografiya ta’rifi va uning tarmoqlari. 
2. Geografik kartaning elementlari. 
3. Geografik globus. 
 
Kartografiya  –  tabiat  va  jamiyatdagi  voqea  va  hodisalarning  joylashishini 
va  ular  o`rtasidagi  o`zaro  bog`liqligini,  hamda  ularning  xususiyatlarini,  vaqt 
o`tishi  bilan  o`zgarishini,  maxsus  tasvir-obrazli  belgi  modellar  vositasida 
matematik yo`l bilan tekislikda kichraytirib generalizatsiya qilib tasvirlashni va 
undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni o`rgatuvchi fandir. 
Kartografiya  qadimiy  fanlardan  biri  bo`lib,  bu  fan  to`g`risidagi  dastlabki 
ta’rifni  miloddan  ikki  asr  ilgari  yashagan  ulug`  olim  Klavdiya  Ptolomey 
tomonidan  berilgan  desa  bo`ladi.  U  geografiya  fanining  vazifasi  Yer  yuzasini 
kartografik jihatdan tasvirlashdan iboratdir degan edi. 
Vaqt  o`tishi  bilan  kartografiya  fanining  ta’rifi  ham  o`zgarib  takomillasha 
bordi  va  yaqin  vaqtlargacha  kartografiya-geografik  kartalar  to`g`risidagi  fan 
deb,  uning  asosiy  vazifasi  geografik  kartalarni  tuzish  va  undan  foydalanish 
yo`llarini o`rgatishdan iborat deb kelingan.  
“Karta”  atamasi  o`rta  asrlardan  buyon  foydalanib  kelinmoqda.  Bu  atama 
lotincha  “chartes” so`zidan olinib  “papirus qog`oz  varag`i" degan tushunchani 
bildiradi. 
Hozirgi  vaqtda  “karta”  atamasi  dunyoning  turli  davlatlar  tillarida  ishlatilib 
kelinmoqda.  Masalan,  fransuzcha  -  carte,  nemischa-qarte,  italyancha  va 
portugalcha-carta, gollandcha -avval va h.z.lar. Shu bilan bir qatorda bu atama 
o`rniga,  bir  qancha  mamlakatlarda  boshqa  atama  ya’ni  “mappa”  so`zini 
ishlatib,  polotoni  bir  bo`lagi  degan  ma’noni  bildiradi.  Masalan,  inglizlar-map 
deb ataydilar. Ba’zi mamlakatlarda ikkala atama ya’ni inglizlar “chart” so`zini 
dengiz  va  aeronavigatsiya  kartalarida,  ispanlar  “carta”  atamasini  plan,  dengiz 
kartalarida  ishlatadilar.  Ba’zi  o`rinda  butunlay  boshqa  atamalarni-masalan, 
yaponiyaliklar-tizu, vengerlar-erqep (joy tasviri) degan atamani ishlatadilar. 
Ba’zi  manbalarda  karta  –  Yer  yuzasini  tekislikdagi  kichraytirilgan  tasviri 
deb yuritilib kelingan. Haqiqatdan ham geografik kartalar matematik yo`l bilan 
hisoblash  natijasida  Yer  ellipsoidini  tekislikda  kichraytirilib  tasvirlanishi 

---

natijasida vujudga keladi. Yuqorida aytilganidek, kartalarda voqea va hodisalar 
maxsus belgi-obrazli modellar yordamida tasvirlanadi. Tasvirlanayotgan voqea 
va  hodisalarning  miqdori,  sifati,  joylashgan  o`rni  va  boshqa  xususiyatlarini 
kartaga  qarab  bilish  mumkin.  Lekin,  kartaning  maqsadi,  masshtabi  va 
ishlatilishiga qarab tasvirlanayotgan tafsilotlar saralanib, umumlashtirilib, ya’ni 
generalizatsiya qilingan holda tasvirlanadi. 
Kartografik tasvir geografik kartaning asosiy qismi bo`lib, tasvirlanayotgan 
hududning  tabiiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatlarini,  voqea  va  hodisalarning 
geografik  joylanish  xususiyatlarini,  ularning  o`zaro  bog`liqligi  va  hatto 
o`zgarishini bashorat qilish imkoniyatiga ham egadir. 
Karta, okean va dengizda suzishda, havoda uchishda, turistik sayyohatlarda 
va harbiy sohada asosiy yo`l ko`rsatkich bo`lib xizmat qiladi. 
Karta  xalq  xo`jaligimizni  rejalashtirishda,  geologik  qidiruv  ishlarida, 
qurilishlarni  loyihalashda,  mamlakat  ishlab  chiqaruvchi  kuchlarini  to`g`ri 
taqsimlashda  va  hududlarni  har  taraflama  rivojlantirishda  foydalaniladigan 
asosiy  manbalardan  biridir.  Nihoyat,  geografik  karta  maktabda  o`quvchilarga 
geografiya va tarix fanlarini o`rganishda asosiy ko`rgazmali bilim manbaidir. 
Kartografiya  fani  ko`pgina  fanlar,  chunonchi  georafiya,  geodeziya, 
topografiya,  matematika,  geoinformatika,  statistika  fanlari  bilan  uzviy 
bog`langandir.  
Kartografiya,  o`z  navbatida  bir  necha  mustaqil  qismlarga  bo`linadi: 
kartashunoslik,  kartometriya,  matematik  kartografiya,  kartalarni  chizish  va 
jihozlash,  kartalarni  tuzish  va  taxrir  qilish,  kartalarni  nashr  qilish,  kartalarni 
modellashtirish, kartografik menejment va boshqalar. 
Kartashunoslik
 kartografiya fanining nazariy tomoni va uning bosib o`tgan 
tarixiy taraqqiyot yo`li, kartalar va boshqa kartografik tasvirlarning tiplarini va 
xillarini,  kartadan  foydalanish  usullarini,  har  xil  kartografik  asarlarni  tahlil 
qilish usullaridan bahs etadi. 
Matematik  kartografiya
  geografik  kartalar  tuzishda  ishlatiladigan 
kartografik  proyeksiyalarni,  ya’ni  Yer  ellipsoidini  tekis  yuzada  tasvirlash 
usullarini o`rgatadi. 
Kartometriya 
kartalarda  maydon,  masofa,  hajmlarini  hisoblash  yo`llarini, 
rel’yefni 
o`rganish 
natijasida 
miqdor 
ko`rsatkichlar 
asosida 
sifat 
ko`rsatkichlarni ko`rsatib berish yo`llarini o`rgatadi. 
Kartalarni  loyihalash  va  tahrir  qilish 
kartografiyaning  asosiy  qismlaridan 
biri  bo`lib,  kartaning  dastlabki  nusxasini  (asil)  tuzish  va  uni  tahrir  qilish 
usullarini tushuntiradi. 
Kartani  nashr  qilish
  sohasi,  asosan  kartani  nashrga  tayyorlash  va  nashr 
qilish hamda uni yig`ib, kerak bo`lsa muqovalash ishlarini o`rgatadi.  
Tadqiqotni kartografik usuli
  o`ziga xos soha bo`lib, kartadagi tasvirlangan 
voqea  va  hodisalarni  tadqiqot  qilish  uchun  kartadan  foydalanish  masalalarini 
o`rganish, ya’ni kartadan tadqiqot manbai sifatida foydalanish masalalari bilan 
shug`ullanadi. 
Kartografik  menejment
  kartografiyada  yangi  soha  bo`lib,  kartografik 
korxonalarni  tashkil  qilish,  karta  ishlab  chiqarishni  rejalashtirish  va  tayyor 

---

maxsulotni  egalariga  yetkazib  berish  va  sarf-xarajatlarni,  hisob–kitob 
qilishning yangi usullarini qidirib topish yo`llarini o`rganadi. 
Geoinformatsion  kartografiya
  kartografiyada  yangi  tarmoq  bo`lib, 
kartadan informatsiya manbai sifatida foydalanish yo`llarini o`rgatadi. 
Kartografiya juda ko`p fanlarni o`rganishda foydalanilib, ba’zi bir sohalar 
uchun  maxsus  kartografiya  tarmoqlar  yaratilgan:  Masalan,  geologik 
kartografiya,  geomorfologik  kartografiya,  geobotanik  kartografiya,  tuproqlar 
kartografiyasi,  ijtimoiy-iqtisodiy  kartografiya,  geoekologik  kartografiya, 
demografik kartografiya va hokazolar. 
So`nggi  yillarda  kosmosdan  olingan  suratlar  asosida  yangi  mavzuli 
mukammal  va  aniq  kartalar  yaratilib,  eski  kartalar  yangilanmoqda,  natijada 
kosmik kartografiya
 alohida kurs sifatida o`rganilmoqda. 
Hozirgi vaqtda karta tuzishda, nashr qilish jarayonida kompyuterdan keng 
foydalanilmoqda,  natijada  karta  tuzish  va  nashr  qilish  tezlashib  sifati 
yaxshilanmoqda. 
Oxirgi  vaqtlarda  kartografiyada  vujudga  kelgan  yangi  tarmoq  Yer 
tasvirini  umumiy  nazariyasini  va  undan  ilmiy  amaliyotda  foydalanishni 
o`rganuvchi fan geoikonika tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. 
Hozirgi  kunda  ommaviy  axborot  vositalarida,  ayniqsa  televideniyada, 
gazeta  va  jurnallarda  kartadan  keng  foydalanilmoqda,  bu  esa  ko`rsatuvlarning 
mazmuni,  sifati  va  ko`rgazmaliligini  oshishiga  sabab  bo`lmoqda.  Natijada, 
televezion kartografiya shakllanmoqda. 
Kartografiya  fanini  rivojlanishida  Eratosfen,  Ptolomey  qatori  O`rta 
Osiyolik  allomalar  al-Xorazmiy  va  al-Beruniylarning  xizmatlari  kattadir. 
Dunyo  kartografiya  fanini  shakllanishida  G`arbiy  Yevropa  olimlari  Merkator, 
Sanson,  Sinelluslar  va  rus  olimlari  F.N.  Krasovskiy  va  A.A.  Izotovlarning 
xizmatlari  katta.  Sobiq  Ittifoq  davrida  kartografiya  bo`yicha  yirik  kartografik 
asarlar  yaratildi.  Masalan,  BSAM  (Dunyoning  katta  atlasi),  FGAM 
(Dunyoning  tabiiy  geografik  atlasi),  Dunyo  atlasi  va  respublikalarning 
kompleks  atlaslari.  Shu  jumladan,  O`zbekistonning  2  tomli  ilmiy 
ma’lumotnomali atlasi, Toshkent atlasi hamda O`zbekistonning o`quv atlaslari. 
Mustaqillikdan  so`ng  mamlakatimizda  kartografiya  ham  boshqa  sohalar 
kabi  rivojlanmoqda.  O`tgan  o`n  yil  ichida  respublikani  1:1  mln.  masshtabli 
ekologik  kartasi,  iqtisodiy  kartasi  va  bir  qancha  O`zbekiston  o`quv  kartalari 
chop  etildi.  1999  yilda  respublikamiz  Prezidenti  farmoyishi  bilan  O`zbekiston 
geografik  atlasi  yaratildi.  Unda  respublikamizdagi  katta  iqtisodiy  o`zgarishlar 
o`z ifodasini topgan. 2000-2001 yillarda 7, 8, 9-sinflar uchun O`zbekistonning 
va  xorijiy  mamlakatlarning  ijtimoiy-  iqtisodiy  o`quv  geografik  atlaslari 
yaratildi.