3-Mavzu: Yerning matematik modeli.
Reja:
1. Yerning shakli va o`lchamlari.
2.
Geografik koordinatalar.
3. To`g`ri burchakli koordinatalar sistemasi.
4. Yer yuzasidagi nuqtaning balandligi.
Insoniyat tarixiy rivojlanish davomida ehtiyoji uchun turli o’lchash
ishlarini olib borgan bo’lib, o’lchash ishlari vaqtida nuqtalarning bir-biriga
nisbatan baland-pastligi aniqlanadi. Topografiyada nuqtalarning baland-pastligini
aniqlash Yerning umumiy shakliga nisbatan belgilanadi. Yerning tabiiy yuzasi
turli past-balandliklar, tekisliklar, pasttekisliklar, tog`lar, daryolar ko’llar va
boshqalardan iborat. Yerning tabiiy yuzasi topografik yuza deb yuritiladi, bu yuza
geometrik-matematik model jihatidan murakkab bo’lib, undagi barcha
nuqtalarning balandligi yerning umumiy shakliga bog`lanadi. Yerning umumiy
shakli okean suvlarining tinch holatdagi sathini fikran davom ettirishdan hosil
bo’lgan yumaloq shakl GEOID (yunoncha “yerning ko’rinishi” ma’nosini
bildiradi) deb qabul qilingan. Geoid – deb atashni 1873 yili nemis fizigi
I.B.Listing (1808-1882) taklif etgan. Geoid shakl hamma joyda bir xil
bo’lmasdan, yerdagi jinslarning joylashishi va zichligiga qarab o’zgaradi, shuning
uchun u ellipsoid shaklga o’xshab ketadi.
Topografik
yuzadagi
nuqtalarning
balandligi
sathiy
yuzadan,
mamlakatimizda balandliklar Boltiq dengizidagi Kronshtadt futshtogidan
hisoblanadi. Aynan shu nuqtaga nisbatan hisoblangan balandlik
mutloq balandlik
deyiladi. Yer yuzasidagi ikki nuqta balandliklari orasidagi farq
nisbiy balandlik
deyiladi. Odatda mutloq balandlik N harfi bilan, nisbiy balandlik N
1
bilan
belgilanadi. V nuqtaning A nuqtaga nisbatan balandligi, ya’ni nisbiy balandligi
musbat bo’lsa (+), manfiy bo’lsa (-) ishora bilan yoziladi. Agar, yer yuzasidagi
biror nuqtaning balandligi 0 metrdan baland bo’lsa, kartalarda ishora
qo’yilmaydi, 0 metrdan past bo’lsa manfiy ishora qo’yiladi.
Yerning shakli juda murakkab va o‘ziga xos xususiyatga ega. Yerning
tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, tog‘lik va tekislik, tizma tog‘ va vodiylardan
iborat. Yerning tabiiy shaklini aniqlash juda qiyin. Yerning shakli deganda, uning
tabiiy shakli e’tiborga olinmaydi, faqat uni matematik shakli tushuniladi. Ana shu
matematik shakllardan yerning tabiiy shakliga eng yaqini geoiddir.
Geoid -
okean
suvi tinch turgan paytda sathi bo‘yicha okeanni quruq ostidan sathiy yuza
o‘tkazilganda hosil bo‘ladigan yumaloq shakldir. Yer yuzasidagi har bir nuqtadan
sathiy yuza o‘tkazish mumkin. Sathiy yuza o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib,
uning barcha nuqtalarida shovun chizig‘i perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Bu
shakl yer shakli deb qabul qilingan. Yerning shakli deyilganda quruqlikdagi past-
balandliklar e’tiborga olinmaydi. Chunki yer yuzining ko‘p qismi 71% okean va
dengiz, oz qismi 29% quruqlik tashkil etadi. Yerni geoid shakli tortish kuchi
ta’siriga, tortish kuchi esa yer bag‘ridagi jinslarni joylanishi va zichligiga bog‘liq.
Yerning ichki tuzilishi bir xil bo‘lsa, yer yuzasi silliq bo‘lardi. Yerning ichki
qismi har xil jinslardan tashkil topganligi uchun geoid yuzasi to‘lqinsimon
bo‘ladi.
2.1-shakl.
Hozirgacha geoid shakli matematik formula bilan ifodalangan emas. Lekin
olib borilgan geodezik ishlar geoidni aylanma ellipsoidga yaqinligini ko‘rsatdi.
Geoid bilan ellipsoidni bir-biridan farqi (yer yuzining ba’zi nuqtalarida) 150 m
dan oshmaydi. Bu farq yerning umumiy kattaligiga nisbatan juda kichikdir.
Shuning uchun geodeziyada yer shakli aylanma ellipsoid shaklida deb qabul
qilingan. Yer ellipsoidini o‘lchamlari quyidagicha:
Olimlarnig ismi-sharifi Yer
ellip-
soidining
hisoblangan
yili
Ellipsoid katta
yarim o‘qining
uzunligi, m.
Qutblari-ning
siqiqligi
Delamber
1800
6375653
1:334,00
Bessel
1841
6377397
1:299,15
Xeyford
1909
6378388
1:297,00
Krasovskiy F.N.
1940
6378245
1:298,30
WGS-84
1984
6378137
1:298,257223563
Do'stlaringiz bilan baham: |