Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti geografiya o

 
 
4 – Mavzu: Burchak o`lchash usullari oriyentirlash burchaklari. 
Reja: 
 
1. Oriyerntirlashning mohiyati va oddiy usullari. 
2. Magnit strelkasining og`ish burchagi. 
3. Kompas. 
4. Oriyerntirlash burchaklari. Azimut, direksion burchak va rumb. 
 
Oriyentirlashning moxiyati va oddiy usullari
. 
Joyni o`rganish, uning planini olish, joyda karta bilan ishlash va boshqa shu kabi 
ishlarda  dastlab  gorizont  tomonlarini  (shimol,  janub,  sharq,  g`arb)  hamda  atrofdagi 
predmertlarga  nisbatan  turgan  nuqtaning  o`rnini  aniqlash  kerak  bo`ladi.  Bunga 
oriyentirlash deyiladi. 
Ma’lumki,  Yer  yuzasining  har  bir  nuqtasida  gorizont  tomonlari,  shu  nuqtadan 
o`tkazilgan meridian yo`nalishi bilan aniqlanadi. Demak, Yer yuzasining biron nuqtasida 
gorizont  tomonlarini  topish  uchun,  shu  nuqtada  meridian  yo`nalishini  aniqlash  kerak. 
Joyda biron nuqtaning meridiani ma’lum bo`lsa, unga perpendikulyar tushirib bu nuqtada 
parallel  yo`nalishi  aniqlanadi.  Shuning  uchun  biron  nuqtada  gorizont  tomonlarini 
aniqlashda bu nuqtada meridian yo`nalishini aniqlash kifoyadir. 
Gorizont  tomonlari  asosan  kompas  bilan  aniqlaniladi.  yer  yuzining  biror 
nuqtasidagi  geografik  meridianning  yo`nalishi  astrnomik  kuzatishlar  natijasida 
aniqlaniladi.  Meridian  yo`nalishi  aniq  bo`lmasada,  GNOMON  usuli  bilan,  shuningdek, 
qutb  yulduzini  kuzatish  hamda  oy,  quyosh  va  ba’zi  bir  mahalliy  predmetlar  yordamida 
ham aniqlash mumkin. 
GNOMON usuli. Berilgan nuqtada geografik meridian  yo`nalishini o`tkazishning 

---

bu  usuli  tush  paytida  gnomon  qoziqchasidan  tushgan  eng  qisqa  soya  yo`nalishini 
aniqlashga  asoslangan.  Ma’lumki,  tik  turgan  predmetdan  tushgan  eng  qisqa  soya  tush 
paytiga,  uning  yo`nalishi  esa  geografik  meridian  yo`nalishiga  to`g`ri  keladi.  Shuning 
uchun geografik meridian “Tush chizigi” deb ham yuritiladi.  
Berilgan  nuqtadan  geografik  meridian  GNOMON  usuli  bilan  quyidagicha 
o`tkaziladi: 
To`rt burchakli taxta olib, uning ustiga qog`oz yopishtiriladi. Bu qog`ozga orasi bir 
santimetrdan qilib bir nercha aylana chiziladi. Aylanalar markaziga diametri 1,5-3 mm va 
uzunligi  10-12  sm.  li  temir  yoki  yog`och  qoziqcha  qoqiladi.  So`ngra  bu  taxtachani 
meridian yo`nalishi aniqlanayotgan nuqtaga gorizontal qilib o`rnatiladi. Keyin GNOMON 
qoziqchasidan tushgan soyalar kun bo`yi  kuzatiladi  va soyaning uchi aylanalarga to`g`ri 
kelganda  nuqta  bilan  belgilab  boriladi.  Bunda  tushgacha  qoziqchadan  tushgan  soyaning 
tobora qisqarib, belgilangan 
Nuqtalar  aylanalarning  bir  tomonida,  tushdan  keyin  esa  soya  uzaya  borib, 
belgilangan nuqtalar aylanalarning ikkinchi tomonida qolayotganini ko`rish mumkin. Har 
bir  aylanadagi  belgilangan  qarama-qarshi  ikki  nuqta  o`zaro  tutashtiriladi.  So`ngra  bu 
chiziqlarning  har  biri  teng  ikkiga  bo`linadi  va  chiziqlarni  teng  ikkiga  bo`ladigan  bu 
nuqtalar chiziq bilan tutashtiriladi. Bu chiziq geografik meridian yo`nalishini ko`rsatadi. 
Kechasi  havo  ochiq  paytida  Qutb  yulduziga  qarab  ham  gorizont  tomonlarini 
aniqlash mumkin. Qutb  yulduzi taxminan shimoliy  geografik qutb tepasida turadi. Qutb 
yulduziga qarab biron nuqtadan geografik meridian o`tkazish uchun bu nuqtada turiladi va 
turgan  nuqtadan  Qutb  yulduziga  tomon  bo`lgan  yo`nalish  aniqlaniladi.  Bu  yo`nalish 
berilgan nuqtadan o`tkazilgan geografik meridian yo`nalishini ko`rsatadi. 
Joydagi  biror  nuqtadan  Oy,  Quyosh  hamda  joydagi  ba’zi  bir  predmetlar 
yordamida  taxminiy  bo`lsa-da,  gorizont  tomonlarini  aniqlash  mumkin.  Qadim 
zamonlardanoq  kishilar  gorizont  tomonlarning  nomlarini  Quyoshning  chiqish  va 
botishi bilan bog`lab kelganlar. Lekin Quyosh har doim sharqdan chiqib g`arbga 
botavermaydi.  Quyosh  faqat  kun-tun  tengligi  kunlaridagina  (21  mart  va  23 
serntyabr) sharqdan chiqib  g`arbga  botadi. Bu paytda taxminan  ertalab soat 7 da 
Quyosh  sharqda,  kunduzi  soat  1  da  janubda,  kech  soat  7  da  g`arbda  bo`ladi. 
Kechasi  havo  bulut  bo`lib,  Qutb  yulduzini  kuzatish  mumkin  bo`lmasa,  lekin  Oy 
bulutlar  orasida  onda-sonda  ko`rinib  tursa,  gorizont  tomonlarini  aniqlash 
mumkin. Oy to`lin paytida u doim Quyosh ro`parasida turadi. Bu vaqtda oy yarim 
kechada, ya’ni kechasi soat 1 da janubda, soat 7 da g`arbda bo`ladi. Quyosh bilan 
to`lin oy oralig`i bir-biridan 12 soatga farq qiladi. Demak, to`lin oy va soat bilan 
ham  gorizont  tomonlarini  aniqlash  mumkin  ekan.  Meridian  yo`nalishini  bir  oz 
noaniq bo`lsa-da joyning rel’yefi, o`simlik va boshqa xususiyatlari bo`yicha ham 
aniqlasa bo`ladi. 
M: erta bahorda tog`, qir, tepalik, vodiy, jar va soylarning janub tomonida 
qor  shimol  tomonidagiga  qaraganda  tez  eriydi.  Tog`  yoki  tepaning  janub 
tomonidagi  o`simliklar  shimol  tomondagiga  qaraganda  erta  quriy  boshlaydi. 
Mevali daraxtlarning janub tomoniga  qaragan shoxidagi mevalari tezroq pishadi. 
Daraxt va katta toshlar ustida o`sgan mayda o`simliklar shimol tomonda qalinroq 
janubda esa siyrak bo`ladi. Bunday belgilar tabiatda juda ko`pdir.