Navoiy davlat konchilik instituti konchilik fakulteti «konchilik ishi» kafedrasi

 

Nazorat savollari 

1.  Konlarni qazish qanday bosqichlardan iborat? 

2.  Vertikal kon lahimlariga misollar keltiring. 

3.  Gorizontal kon lahimlariga ta'rif bering. 

4.  Qiya kon lahimlarini aytib bering. 

5.  Kamera va qazish lahimlariga nimalar kiradi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

58 

 

MAVZU 14 

GEODEZIYA FANI, UNING AHAMIYATI VA VAZIFALARI. 

 

Reja: 

1.  Geodeziya fani hahida umumiy ma'lumotlar. 

2.  Geodeziya fanining boshqa fanlar bilan bog’liqligi. 

3.  Geodeziya fani tarixidan qishacha ma'lumot. 

 

Geodeziya so’zi grekcha so’z bo’lib geo-yer, dezus-bo’lish degan ma'noni bildiradi.  

Geodeziya  fani-yerning  shakli  va  o’lchamlari,  yer  yuzidagi  nuqtalarning  bir-biriga  nisbatan 

o’rnini aniqlashda, yer yuzining xarita, plan, qirqimlarini tuzishda hamda muxandislik inshootlarini 

qurishda bajariladigan o’lchashlar nazariyasi va amaliyoti haqidagi fandir. 

Shunga  ko’ra,  geodeziya  fani  amaliy  geometriya  (yer  o’lchash)  deb  ham  yuritilgan.  Lekin 

hozirda  geodeziya  xalq  xo’jaligining  turli  sohalaridagi  qurilishga  doir  muhim  va  murakkab 

masalalarni  yechish  bilan  shug’ullanadi.  Masalan,  yer  shakli  va  kattaligini  aniqlash,  yer  yuzasi 

ma'lum  qismining  plan,  karta  va  profillarini  chizish,  qishloq  xo’jaligini  planlashtirish,  turli 

inshootlar  barpo  qilishda  bajariladigan  qidirish,  o’lchash  va  loyihalash  ishlarini  turli  asboblar 

yordamida  amalga  oshirish  yo’llarini  o’rganish  hozirgi  geodeziya  faninig  umumiy  vazifasidir. 

Bajariladigan ishning mazmuni va usuliga qarab geodeziya quyidagicha bo’linadi va ta'riflanadi. 

Yer  yuzasi  bo’laklarining  ko’rinishi  va  kattaligini  aniqlab,  uni  plan,  karta  va  profillarda 

tasvirlash yo’llarini va bunda ishlatiladigan asboblarni o’rganadigan fan geodeziya deyiladi. 

Butun  yerning umumiy shakli va o’lchamlarini aniqlash,  yer  yuzasida bir sistemada planiy  va 

balandlik bo’yicha tayanch punktlar o’rnatish va ularning tarmoqlarini barpo etish masalalariga doir 

o’lchash va o’lchash natijalarini tenglash ishlari bilan shug’ullanuvchi fan oliy geodeziya deyiladi. 

Geodeziyaning  xalq  xo’jaligidagi  turli  sohalarda  bino,  yo’l,  kanal,  aerodrom,  stantsiya  kabi 

injenerlik inshootlari o’rnini aniqlash, ularni plan, karta va profilda loyihalash, joyga ko’chirish va 

qurish hamda undagi o’zgarishlarni kuzatish ishlariga doir o’lchash usullarini o’rganuvchi maxsus 

bo’lim injenerlik geodeziyasi deyiladi. 

Demak,  injenerlik  geodeziyasi  geodeziya  fani  qoidalarini  turli  injenerlik  inshootlari  barpo 

etishga doir o’lchash ishlariga tatbiq etish yo’llarini o’rganadi.  

Yer  yuzasining  katta  qismini  qog’ozda  tasvirlashning  qoida  va  usullarini  o’rganuvchi  fan 

kartografiya deyiladi. 

Aviatsiyaning taraqqiy etishi bilan geodeziyaning s'yomka (plan olish) ishlarida joyni havodan 

suratga  olish  usuli  qo’llanila  boshladi:  bu  usul  qoidalarini  o’rganuvchi  fan  aerofoto-geodeziya 

deyiladi. 

Yerning  sun'iy  yo’ldoshidan  turib  yer  shaklini  aniqlash  va  yer  yuzasi  suratini  olish  usullarini 

o’rganuvchi fan kosmik geodeziya deb ataladi. 

Yer  massasida  uzluksiz  bo’lib  turgan  geologik  va  geofezik  hodisalar  yer  shakli  va  yuzasining 

o’zgarishsiz qolmaydi.  Shunga ko’ra, hozirgi  geodeziya fanining  vazifasi  yer  yuzasida bo’ladigan 

hodisalarni statikaviy hol deb qaramay, balki murakkab dinamikaviy jarayon deb qarab, geofezika 

va gravimetriya fanlari yutuqlari asosida geodenamik poligon usulini tatbiq etib tadqiqot ishlari olib 

borishdan iboratdir. 

Davrimizda sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda keng ko’lamda jadal olib borilayotgan 

turli  qurilish  ishlari,  masalan,  temir  va  tosh  yo’llar  o’tkazish,  kanal  qazish,  katta-kichik  binolar, 

to’g’on,  aerodrom,  turli  stantsiyalar  kabi  inshootlar  qurish  injenerlik  geodeziyasi  oldiga  katta, 

---

59 

 

murakkab  va  mas'uliyatli  vazifalar  ho’ymoqda;  bular  geodeziya  fanining  turli  ixtisosliklarga 

bo’linib  o’sishiga  undadi,  yangi  ish  usuli  va  yangi  asboblar  yaratilishiga  katta  yordam  berdi  va 

bermoqda. 

Har  qanday  qurilish  ishi  geodeziyaga  oid  o’lchash  ishlari  bilan  boshlanadi,  davom  etadi  va 

tugaydi. Masalan, kanal qazish yoki yo’l o’tkazish uchun avval shu inshoot o’tishiga mo’ljallangan 

joy kartada belgilanadi, keyin u bilan joyda tanishiladi (bu ish rekognostsirovka deyiladi), yo’lning 

o’q chizig’i belgilanadiki, inshoot qurish uchun mo’ljallangan bu joy trassa deyiladi. 

Trassaning  o’q  chizig’i  belgilanib  joy  syomka  qilingach,  nivelirlanadi.  O’q  chizig’i  profili 

chizilib,  loyiha  chiziqlari  o’tkazilgach,  ish  otmetkalari  hisoblanadi.  So’ngra  loyihadagi  nuqtalar 

otmetkalari bo’yicha joyga ko’chiriladi. Shundan keyingina qurilish ishi boshlanadi.