Navoiy davlat konchilik instituti konchilik fakulteti «konchilik ishi» kafedrasi

Shaxta  –  foydali  qazilmalarni  yer  osti  usulida  qazib  olib,  uni  bevosita  iste'molchilarga 

yoki boyitish fabrikalariga yetkazib berish bilan shug’ullanuvchi konchilik sanoati korxonasidir. 

Boshhacha qilib aytganda, shaxta  – bu shaxta maydoni chegaralaridagi foydali qazilmani 

qazib olishga mo’ljallangan, yer yuzida joylashgan inshootlar va yer osti kon lahimlari majmuidir. 

Shaxta  ishlab  chiharish  quvvati,  ishlash  muddati,  shaxta  maydonidagi  balans  va  sanoat 

zahiralari, shaxta maydonining cho’ziqlik va oqishi bo’yicha o’lchamlari bilan tavsiflanadi. 

Ma'lum vaqt birligi (sutka,  yil) mobaynida qazib olinadigan, tonna (yoki kub metr) larda 

o’lchanadigan foydali qazilma miqdori shaxtaning ishlab chiharish quvvati deyiladi. 

Shaxta  maydonida  joylashgan  foydali  qazilma  sanoat  zahirasini  qazib  olish  davri 

shaxtaning ishlash yoki faoliyat ko’rsatish muddati deyiladi. 

Hozirgi  vaqtda  ishlab  chiqarish  quvvati  bo’yicha  turli  shaxtalar  mavjud  bo’lib,  ularning 

yillik  quvvati  bir  necha  yuz  ming  tonnadan  boshlab  bir  necha  million  tonnani  tashkil  qiladi. 

Masalan,  “Raspadskaya”  shaxtasining  (Rossiya)  quvvati  7,5  mln.t.,  “Reyland”  shaxtasining 

(Olmoniya)  quvvati  5  mln.t.ni  tashkil  qiladi.  O’zbekistonda  faoliyat  ko’rsatayotgan  shaxtalar 

---

66 

 

nisbatan  kam  quvvatli  shaxtalar  hisoblanadi  va  ularning  yillik  ishlab  chiqarish  huvvati  400-500 

ming tonna (Angren 9-shaxta) va 200-250 ming tonnani (Sharhun shaxtasi) tashkil qiladi. 

Konchilik  korxonalari  amaliyoti  shuni  ko’rsatadiki,  kon  qazish  korxonalarining  ishlab 

chiqarish quvvati qancha katta bo’lsa, uning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari shuncha yaxshi bo’ladi, 

ya'ni  quvvati  katta  korxonalarda  mehnat  unumdorligi  yuqori  bo’lib,  maxsulot  tannarxi  nisbatan 

kichik  bo’ladi.  Bu  esa,  o’z  navbatida  korxonaning  foydasi,  rentabellik  darajasi  va  boshqa  ishlab 

chiqarish  ko’rsatkichlarini  oshishiga  ijobiy  ta'sir  etadi.  Shunga  ko’ra,  MDH  mamlakatlarida 

shaxtalarning  yillik  ishlab  chiqarish  quvvati  0,6-1,2  mln.  t.  dan  tortib  3,6-4,5  mln.  t.  bo’lishi 

iqtisodiy  jihatdan  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi  va  tavsiya  etiladi.  Shuningdek,  yuqori  ishlab 

chiqarish quvvatiga ega bo’lgan shaxtalarning ishlash muddati 40-50 yildan kam bo’lmasligi talab 

etiladi. Shaxtalarni loyixalashda ularning to’liq va hisobiy ishlash muddatlari aniqlanadi.  

Shaxtalarning  hisobiy  ishlash  muddati  T

x

  shaxta  maydonidagi  sanoat  zahirasini  (Zs) 

shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvvatiga (Q) nisbati orqali aniqlanadi. 

Shaxtaning  to’liq  ishlash  muddati  T

t

  ni  aniqlash  uchun  hisobiy  ishlash  muddati  T

x

  ga 

shaxtaning  loyihaviy  quvvatiga  erishish  muddati  t

1

  va  shaxtaning  so’nish  (tugatish)  muddati  t

2

 

qo’shiladi. 

Katta maydonda joylashgan konlarni alohida konchilik korxonalari tomonidan qazib olish 

uchun uni bir necha qismlarga ajratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 

Foydali  qazilma  koni  maydonining  bitta  shaxta  tomonidan  qazib  olish  uchun  ajratilgan 

qismi  shaxta maydoni  deyiladi.  Odatda,  foydali  qazilma  faqat  gorizontal  ko’rinishda  yotmaydi  va 

gorizontga  nisbatan  ma'lum  qiyalikda  yotadi.  Shu  sababli  shaxta  maydoni  yuqori  va  pastki, 

shuningdek  yon  tomonlari  bo’yicha  chegaralarga  ega  bo’ladi.  Shaxta  maydonining  ko’tarilish 

bo’yicha chegarasi uning yuqori chegarasi, ohish bo’yicha chegarasi  uning yuqori chegarasi, oqish 

bo’yicha  chegarasi  pastki  chegara  va  cho’ziqligi  bo’yicha  chegaralari  esa  yon  chegaralari 

hisoblanadi.  Shunga  ko’ra,  shaxta  maydoni  quyidagi  o’lchamlar  bo’yicha  tasvirlanadi:  gorizontal 

yotqiziq (qatlam)larda – bo’yi va eni; qiya va tik qatlamlarda – cho’ziqligi va chuqurligi, cho’ziliq 

bo’yicha tik yo’nalishdagi o’lchami. 

Sanoat  miqiyosida  shaxta  tomonidan  qazib  olishga  ajratilgan  yer  bag’riga  joylashgan 

foydali  qazilma  (ko’mir)  yotqizig’i  kon  ajratmasi  deb  ataladi.  Kon  ajratmasi  chegaralaridagi  yer 

yuzidan foydalanishga ruxsat etilmaydi. 

Zamonaviy  shaxtalarda  shaxta  maydonining  cho’ziqlik  bo’yicha  o’lchami  20  km,  ohish 

bo’yicha  o’lchami  esa  –  4-5  km  bo’lishi  mumkin.  Mavjud  shaxtalar  ko’pchiligining  shaxta 

maydonining  cho’ziqlik  bo’yicha  o’lchami  –  6-7  km,  ohish  bo’yicha  o’lchami  esa  –  2-3  km  ni 

tashkil qiladi.