Navoiy davlat konchilik instituti konchilik fakulteti «konchilik ishi» kafedrasi

Nazorat savollari 

1.  Ruda konlarini tik stvollar bilan ochish  usullarini tushintirib bering. 

2.  Konlarni qiya stvollar bilan ochish usullari. 

3.  Konlarni shtolnyalar yordamida ochish usullari. 

4.  Ruda konlarini ochishga quyiladigan talablar. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

70 

 

MAVZU 19 

QOPLOVCHI TOG’ JINSLARIDAN AG’DARMALAR HOSIL QILISH 

 

Reja 

1.   Tashqi ag’darmalar va ularni hosil qilish. 

2.   Ichki ag’darmalar va ularni hosil qilish.  

3.   Ag’darmalar parametrlari va elementlari. 

 

 

Gorizontal va nishab konlarni qazib olishda vaqtida ochilgan laximda ichki agdarmani hosil 

qilish mumkin bo’lmaganda, kon jinsini karyer chegarasidan tashqarisidagi ag’darmaga jo’natiladi. 

Ko’pincha qurilish materiallarini ishlab chiqarishda tog’ jinsini tashqi agdarmaga jo’natiladi. 

Bunda foydali qazilma katta bo’lib, qoplovchi tog’ jinslarining qalinligi esa kichik bo’ladi. Foydali 

qazilmani  ikki-uch  gorizonlarda  ishchi  xududi  bir  xil  bo’lib  ishlaganda,  ochilgan  laxim  hosil 

bo’lishiga  qaramasdan,  ochish  kon  jinsidan  omborxona  hosil  qilish  mumkin  bo’lmaydi,  shunday 

bo’lgandan  keyin  kerakli  va  iqtisodiy  samaradorligi  mumkinligi  xolatida  keyinchalik  foydali 

qazilma zaxirasini ishlash katta chuqurlikda bo’lishi mumkin. Ochish kon jinsini tashqi ag’darmaga 

jo’natishni  issiq  iqlimli  konlarda  muvafaqiyatli  qo’llash  bilan  birgalikda  doimo  yaxlab  turadigan 

sogmalarni ishlashda ham qo’llash mumkin. Bu yerda ularni ochish katta maydonda ochishni talab 

qilinadi, chunki u quyoshda eriydi. 

Sochma  konlarini  qazishda  qoplovchi  tog’  jinslarini  ochish  ishlarini  buldozer  yordamida 

olib borilib, ag’darmani poligonning bortida joylashtiriladi. 

Mana  shu  variantga  ochish  jinsini  gidromexanizatsiya  vositasida  ishlab  suv  ag’darmasini 

karyer chegarasidan tashqarida joylash bilan olib borish texnologik sxemasi kiradi. 

Ochish  jinsini  ichki  va  tashqi  tukmalarga  jo’natish  gorizontal  yoki  nishab  xolatida  katta 

chuqurlikda katta qalinlikda yetgan qatlamda qo’llaniladi. Bunda hamma kon jinsini ichki to’kmaga 

joylash mumkin bo’lmay qoladi. Ba'zida ikkita yoki ko’p sonli qatlamlar bo’lgan bunday konlarni 

ishlashda,  ochish  jinsni  tashqi  to’kmaga  transport  qilinsa,  qatlamlar  orasidagi  jinsni  tashqi 

ag’darmaga  jo’natiladi.  Shunday  qilib,  hamma  kon  jinsini  xajmini  tashqi  to’kmaga  jo’natishni 

yo’qotiladi.   

 

Texnologik  sxemaning  qurinishi  katta  gorizontal  yoki  nishab  qkatlamlarini  qazib  olishda 

qo’llaniladi.  Bunda  ishchi  ekskavator  uskunalari  konsolli  to’kma  hosil  qiluvchilar  yoki  transport-

to’kma ko’prigini chiziqli o’lchamlari ishlab chiqarishni hamma qalinlikdagi yopilgan jinsni laxim 

bo’shlig’iga  jo’natishi  mumkin  bo’lmay  qoladi.  Bunday  xolatda  yopilgan  jinsni  qalinligi  tik 

bo’yichi ikki bo’limga bo’linadi: yuqori bo’limi jinsini transport vositasida ichki to’kmaga jo’natish 

bilan olib borilsa, pastki  laxim bo’shlig’iga konsolli to’kma hosil qiluvchilar yoki transport-to’kma 

ko’prigi bilan jo’natiladi. 

 

Bir cho’michli ekskavatorlar bilan ochish jinsini joylashni birgalikdagi texnologik sxemasi 

va transport vositasida laxim bo’shlig’iga jinsni jo’natish katta qalinlikdagi ochish jinsini ishlashda 

qo’llaniladi.  Bunday  texnologiyani  ishlatilishiga  Razdol  oltingugurt  konini  ishlashi  misol  bo’lla 

oladi.  Unda  ochishni  pastki  ochish  jinsini  ESH-14  G`75  draglayni  bilan  ishlangan  bo’lsa,  ichki 

to’kmada  ekskavator  ESH-10  G`  60  yordamida  qaytatdan  tashlanadi.  Yuqoridagi  pog’onani 

mexanik  cho’michli  ekskavatorda  ishlab,  avtomobil  transportida  kon  jinsini  ichki  to’kmaga 

tashiladi. Bu karyerdagi tuproqni suv mexanizatsiyasi bilan olinadi. 

 

Ishlab chiqarish unumdorligi katta bo’lgan karyerni ikkita rotorli ekskavatorlar ERG-1600-

31  va  ikkita  konsolli  to’kma  hosil  qiluvchi  qo’llash  bilan  ishlashni  varianti  kursatilgan.  Bitta 

---

71 

 

ekskavatorda  pog’onani  yuqorigi  ochish  jinsini  ishlab,  jinsni  lentali  konveyerga  ortib  to’kmadagi 

konsolli to’kma hosil qiluvchi OSH-90 G`4500 ga transport qilinadi. Ikkinchi ekskavator pog’onani 

pastqi  jinsi  olib,  jinsni  to’g’ridan-to’g’ri  konsolli  to’kma  hosil  qiluvchi  OSH-150G`4500  ga 

yuklanadi  hamda  uni  laxim  bo’shlig’iga  to’kma  hosil  qiluvchi  OSH-150  G`4500  bilan  transport 

qilinadi. 

 

Qiya va og’ma konlarni geologik sharoiti, ya'ni ma'dan boyligini chuqurga yer ichiga qarab 

ketishi, hosil qilingan laxim bo’shlig’idan kerakmas kon jinsini joylashga yo’l qo’ymaydi. Shuning 

uchun  bunday  konlarni  ishlashda,  ochish  jinsini  tashqi  to’kmaga  transport  vositasida  tashish 

texnologiyasi  keng  qo’llaniladi.  Mana  shu  tartib  texnologiyasida  ko’mir  razrezlarida  55%,  temir 

ma'dan konida 90% va 100% rangli metal ma'dani karyerlarida qo’llanilgan. Bu texnologiya tog’li 

relyefli konlarni ishlashda ham qo’llanishi mumkin. 

 

Qiya  va  tikka  yaqin  konlarni  ishlashda,  kon  ishlari  chuqurga  qarab  rivojlanib  boradi, 

ishlatish xududi ya'ni, bir vaqtnngi o’zida ishlovchi pog’onalar soni ishlatish jarayonida o’zgaradi. 

 

Kon  tayyorlov  ishlari  karyerni  hamma  ishlash  davrida  olib  boriladi,  ularni  nisbiy  xajmini 

karyerni ishchi xududini chuqurlashishi bilan odatda oshib boradi, karyer ichida transport masofasi 

qo’shilib boradi. 

 

Shular  tufayli  kon  massani  jo’natish  harajati,  foydali  qazilmani  qazib  olishdagi  umumiy 

narxi mana bu konlarda 70% yetadi, shuning uchun kon ishlab chiqarish texnologiyasi, demak, qiya 

va  tikka  yaqin  konlarni  ishlab  chiqarish  texnologiyasini  variantlarini,  kullanilayotgan  transport 

kurinishiga boglik hamda kuriladi. 

 

Kon  katta  ulchamda  yotganda  va  katta  xajimda  tashish  bulganda,  temir  yul  transporti 

kullaniladi.  Bu  ishlab  chikarishni  farklanadigan  fazilati  shundan  iboratki,  katta  sonli  transport 

vositalarini ishchi maydonda va karyer bortlarida joylashishidir.  

 

Karyer  chuqurligi  katta  bo’lgandagi  temir  yo’l  trassasi  tashqi to’kma  va  foydali  qazilmani 

qabul  qilish  punktlarini  ishlab  chiqarish  joyi  bilan  bog’lashga  xizmat  qiladi.  Bu  yo’l,  karyerni 

qiyalik burchagi xattoki maksimal bo’lganda qiyin yo’l bo’lib, o’zining uzunligi bo’yicha kattadir. 

Karyerda ishlab chiqarish joyi yaqinida va to’kmada to’kma berki yaqinida vagonlarni almashtirish 

punkti kerak, qiya xandak yo’llariga yondashuvchi ishlab chiqarish yo’llari maydoni, qabul qilingan 

ochish,  kon  ishlari  rivojlanishi  jadallashini  kerakligi,  yo’llanilayotgan  uskunalarni  o’lchamlari, 

ishlab chiqarish tartiboti elemenlariga maxsus talablarni aniqlaydi. 

 

Transport  votasini  xizmatiga  harajatni  kamaytirish  uchun  agarda  ishlab  chiqarish  bilan 

pog’onali  kam  gorizont  sonida  olib  borilsa,  konni  ochish  jinsini  temir  yo’l  transportida  tashish 

maqsadga muvofiq bo’ladi. 

 

Ishchi maydon kengligi uskunalarni ishda unumli ishlashini ta'minlashi shart. Bunda asosiy 

kon mashinalari va transport vositalari, to’kma o’tkazish ishlari, yordamchi transport va uskunalarni 

xavfsiz  joylanishi  ta'minlanishi  kerak.  Bu  maydon  pog’onalar  va  xavfsiz  bermani  bog’lanmagan 

xolda cho’zilishi uchun rezerv yo’lagini tashkil qilgan bo’lishi kerak. 

 

 

Karyerni  qurish  davrida,  kon-kapital  ishlar  xajmini  kamaytirish  maqsadida,  ishchi  maydon 

kengligini minimal qabul qilinadi. Ishlash davrida ishchi, maydon kengayadi, chunki ochish ishlari 

rivojlanadi, foydali qazilma zaxirasini ochilishi ko’payadi. 

 

Ishchi  maydonni  kengligini  aniqlashda,  maydonda  qo’shimcha  uskunalarni  va 

kommunikatsiyalar (yig’ilgan havo seti, yoritish simi, suv keltirish) ni joylanish mumkinligini ham 

hisobga olib buldozer, manyovrlalini harakatini ham xisobga olgan, xududni zaryadlash mashinasini 

va  xududni  tekislashni    ham  xisobga  olmoq  shart.  Odatda  qo’shimcha  yo’lak  5-6  m  kenglikda 

bo’lishi shart. 

---

72