Navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv" kafedrasi

e
четланиши ҳолатида ишлайди. 
Бу четланиш 
f
.қўзғалиш қанчалик катта бўлса, шунчалик катта бўлади. Бу нарса 
созловчининг 
ишлаш 
тамойилида 
қўйилган 
бўлиб, 
унинг 
хатоси 
ҳисобланмайди. Шунинг учун бундай четланиш 
созловчининг статик хатоси 
дейилади. 
Статик хатони камайтириш учун регуляторнинг узатиш 
коэффициентини орттириш керакбўлади. 
АБТнинг 
d статизми 
қўзғатувчи таъсирлар 
шароитидасозланувчи 
миқдор қийматининг талаб этилган қийматдан қанчалик кучли четланишини 
англатади. У статик характеристика қиялик бурчагининг тангенсига тенг(6- 
расм): 
бу ерда 
у ун 
, 
f 
 
 
f
н 
d tg
y
/
y
н 
, 
f
/ 
f
н 
– АБТ номинал(белгиланган) режими нуқтаси. Регулятор 
узатиш 
коэффициенти 
K
р 
нинг етарлича катта қийматларида 
d
1/ 
K
р 
бўлади. 

---

72 
Баъзи ҳолларда статик хатога йўл қўйиш мумкин эмас. Бундай 
ҳолларда 
астатик созлашга 
ўтилади. Бунда созланувчи миқдор 
ўрнатилган режимда қўзғатувчи омил миқдоридан боғлиқ бўлмаган 
ҳолда талаб этилган қийматни аниқ қабул қилади. Астатик АБТнинг 
статик характеристикаси абсцисса ўқига параллел бўлган тўғри чизиқ 
кўринишида бўлади(4в-расм). 
Астатик созлашга эга бўлиш учун регуляторда созловчи орган ҳолати 
билан созланувчи миқдор қиймати орасидаги қатъий боғланишни шундай 
йўқотиш керакки, бунда созланувчи миқдорнинг айнан битта қийматини 
ихтиёрий юкламада(ташқи қўзғатувчи таъсирда) ушлаб туриш мумкин 
бўлсин.Шу мақсадда созлаш занжирига 
астатик бўғин 
киритилади.Масалан 
бакдаги сув сатҳини автоматик созлаш тизимида астатик созлашга эга бўлиш 
учун регуляторга астатик бўғинни киритиш лозим бўлади(7-расм). 
7-расм 
Содда чизиқли алмаштирувчи бўғинлар схемасини қараймиз. 
Бундай схеманинг статика тенгламаси 
x k
0
u kzz
; 
u kp x kp
(
x
0 
x
) 
,
бўлади, бу ерда 
k
0,
k
p 
ва 
kz 
–
ўзгармас коэффициенлар бўлиб, улар мосравишда 
объект, регулятор ва юкламанинг 
узатиш коэффициентлари 
дейилади. Бу 
тенгламадан қуйидагини оламиз: 
x
k
0
kp 
1 
k
0
kp 
x
0 
kz z
, 
1 
k
0
kp 
яъни созланувчи 
х 
миқдорнинг қиймати 
z
юкламадан боғлиқ бўлади ва 
созланувчи миқдор қиймати юкламанинг ошиши билан камайиб боради. Бунда 
ўрнатилган статик хато 

---

73 
бўлади. 
x
ст 
x
0 
x
1 
1 
k
0
k
p 
x
kz z
. 
1 
k
0
kp 

---

74 
Ўрнатилган режимдаги хато(четланиш) хосаларига кўра 
статик 
ва 
астатик тизимлар 
фарқланади. Тизимнинг астатизм хоссасини аниқ берилган 
таъсирга нисбатан қарайдилар. Агар тизимда ўрнатилган хато миқдори доимий 
равишда берилувчи қўзғалишлар миқдоридан боғлиқ бўлса, бундай тизим 
қўзғалиш бўйича статик тизим 
дейилади. Агар ўрнатилган хато қўзғалишлар 
миқдоридан боғлиқ бўлмаса, бундай тизимга 
1-тартибли астатик тизим 
дейилади. Агар ўрнатилган хато қўзғатувчи таъсирнинг биринчи ҳосиласидан 
боғлиқ бўлмаса, бундай тизимга 
2-тартибли астатик тизим 
дейилади. 
Бундан ташқари берилувчи таъсирлар бўйича статизм ва астатизм ҳам 
фарқланади. Бунда қўзғалиш ўзгармас деб ҳисобланади ва ўрнатилган хато 
берилувчи таъсирдан боғлиқ ҳолда ҳолда қаралади. 
Статик ва астатик созлашнинг ютуқ ва камчиликлари: 
статик 
регуляторлар статик хатога эга; астатик регуляторлар статик хатога эга эмас, 
аммо улар кўпроқ инерцияли, тузилиши мураккаброқ ва қимматроқ бўлади. 
Созлашнинг 
талаб 
этилган 
аниқлигига 
эришиш 
АБТ 
элементларини ҳисоблашдаги биринчи асосий масаладир.