Навоий кон-металлургия комбинати навоий давлат кончилик институти “кимё-металлургия” факультети

«Ижтимоий бозор хўжалигининг» моҳияти 
ГФР неолиберализм назариѐтчилари «эркин бозор» ва адолатли 
тақсимот принципларини «ижтимоий тенглик»принципи ғояси билан бирга 
қўшимча муваффақ бўлдилар. Биринчи марта унинг концепциал ғояси 
А.Мюллер-Армакнинг «Хўжалик бошқаруви ва бозор хўжалиги» (1947) 
китобида изоҳланади, бунда «Ижтимоий бозор хўжалиги» матни ҳам 
биринчи бор қўлланилган. Бу соҳадаги ишланмалар В.Ребке, Л.Эрҳард, 
В.Ойкен (асли тарихчи) ва бошқалар томонидан давом эттирилди.
В.Ребкенинг «немис иқтисодий сиѐсати тўғрими?»(1950) деган китоби 
муқаддимасида ГФР концлери К.Аденауэр «ижтимоий бозор хўжалиги» 
модели мамлакат иқтисодий сиѐсатининг асосий вазифаси сифатида 
қилинганлигини баѐн этади. 
В. Ребке ҳарактеристикаси бўйича, «ижтимоий бозор хўжалиги» - 
«иқтисодий инсонпарварлик» сари йўлдир. У ўзининг «Инсонпарвар 
жамият» 
асарида 
коллективизмга 
- 
персинолизм, 
хоқимият 
концентрациясига 
- 
эркинлик, 
централизмга 
- 
децентрализм, 
ташкилотчиликка - ўзини-ўзи бошқаришни қарши қўяди ва бошқалар. 1957 
й. ХДС нинг навбатдаги съездида Л.Эрҳард, В.Ребке ғояларини қуллаган 
ҳолда 
ГФР 
да 
«ижтимоий 
бозор 
хўжалиги»нинг 
2- 
босқичи 
бошланганлигини тасдиқлади. 60-йилларда Л.Эрҳард ўз мақоласида аввало 
«эркин мусобақа ижтимоий бозор хўжалигининг энг асосий элементи 
ҳисобланади» деб таъкидланган эди. 1965 й. партиянинг навбатдаги съездида 

---

135 
Л.Эрҳард ГФРда «Ижтимоий бозор хўжалиги» ни ташкил этиш дастўрининг 
ниҳояга этганлигини эълон қилди. Бу дастур мамлакатни «расмийлашган 
жамият»га айлантирилди.
«Расмийлашган 
жамият» 
доктринаси 
Л.Эрҳард 
ва 
унинг 
маслахатдошлари бўйича бу энг яхши «табиий иқтисодий тартиб» ни излаш 
бўлиб, унга «ижтимоий бозор хўжалиги» орқали етишиш мумкин. Унда 
ижтимоий тизим ва ишлаб чиқариш муносабатларининг беш шакли (типи), 
синфларининг антогонизми тўғрисидаги марксча ғоялар қатъиян инкор 
этилади. Бу ғоялар В.Ойкеннинг инсон жамияти учун фақат икки типдаги 
иқтисодиѐт: «Марказдан бошқариладиган» (тоталитаризм) ва «Алмашув 
иқтисодиѐти» (бошқача матн бўйича-«эркин, очиқ хўжалик») хос, конкрет 
тарихий шароитларда бирон тип белгиларининг устуворлиги билан қўшма 
шакли ҳам мавжуд бўлади.
Вальтер Ойкен (1891-1950) «Миллий иқтисодиѐт асослари» (1947) 
асарида (9 мрта қайта нашр этилган) иқтисодиѐтни қайта ташкил этишнинг 
асосий шаклларини типларга бўлиш муаммоларини фундаментал ишлаб 
чиқди. Асли тарихчи бу олим китобнинг «Иқтисодий тизимлар» бобида бир 
хил жамиятда иккита идеал иқтисодиѐт типлари ўзаро бирга яшайди, булар 
алмашув ва марказдан бошқариладиган иқтисодиѐтлардир. Марказдан 
бошқариладиган иқтисодиѐтга хос нарса шуки, ҳар кунги жамиятнинг 
иқтисодий ҳаѐти бир марказдан келувчи режа (план)лар билан тартибга 
солинади. Агар жамият иқтисодиѐти икки ѐки ундан ортиқ алоҳида 
хўжаликлардан иборат бўлса (уларнинг ҳар бири ўз режаларини тўзади ва 
амалги оширади), бу «алмашув иқтисодиѐти» системасидир.
Турли тарихий шароитларда кўпинса бу системалар аралаш ҳолда 
бўлади, бу бир қанча мисоллар билан исботлаб берилади. Шу билан бирга, 
Ойкен бўйича, эслаб ўтилган типлар уч шаклда амалга ошади, унинг ҳар 
бири қуйидагича таърифланади: а)тоталитар марказдан бошқариладиган 
иқтисодиѐт (алмашув умуман инкор этилади; маҳсулотни ишлаб чиқариш, 
тақсимот ва истеъмол оҳирги майдо-чуйдага марказий бошқарма буйруқлари 
асосида амалга оширилади); б) иқтисодиѐтни марказдан бошқариш асосида 
истеъмол молларини эркин алмашув (марказ томонидан белгиланадиган 
«ишлаб чиқариш кучларидан» фойдаланиш усуллари, ишлаб чиқариш 
жараѐнининг вақтли таркиби, махсулотларни тақсимлаш усуллари ва 
бошқалар асосида амалги оширилади. 1-вариантдан фарқли равишда бу ерда 
истеъмолчилар алмашув йўли билан ажратилган истеъмол молларига 
ўзгартиришлар киритишлари мумкин); в) эркин истеъмол танлови асосидаги 
марказдан бошқариладиган иқтисодиѐт (бойликларни истеъмол учун одатда 
марказий инспатция ишлаб чиқаришни белгилаган махсулотлар ичидан 
эркин ташлаш мумкин). 
«Эруие бозор хўжалиги» автоматик равишда фаолият юрита 
олмаслигини В.Ребке ва Л.Эрҳард, ишлаб чиқариш анархиясининг ҳар 
қандай кўринишларига қарши давлатнинг шунга мувофиқ чораларни қўллаш 
учун иқтисодиѐтга аралашуви зарурлиги тан олинади. Бу аралашув эркин ва 
ижтимоий зарур жамият тузуми синтези (қўшилиши)ни таъминлаши керак. 

---

136 
Ребке-Эрҳарднинг образли ифодасига кўра, давлат роли фўтбол майдонидаги 
судья (орбитор) билан тенглаштирилади, орбитор фўтбол камандалари 
ўйинини маълум қоидалар асосида диққат билан кўзатиб ва бошқариб 
боради, аммо ўйинда бевосита иштирок этиши хаққи йўқ. Бошқа сўз билан 
айтиладиган бўлса, давлат эркин бозор хўжалигининг идеал типи бўлган 
«ижтимоий бозор хўжалиги» фаолияти шароитини таъминлаш учун эркин 
рақобат («халол ўйин») «қоида»ларининг сақланиши устидан назоратини 
олиб бориши керак. Ундан ташқари давлат баҳо шаклланиши шароитини 
назорат қилиши, монопол баҳо ўргатилишига бўлган уруниш ҳаракат олдини 
олиши, 
монополиясиз 
товар-пул 
хўжалигида 
хусусий 
мулкнинг 
қўриқланиши устувор аҳамиятини кафолатлаши керак. 
60-70-йилларда 
неолиберализм концепцияси «ижтимоий бозор 
хўжалиги» 
моделини 
яратиш 
ва 
амалга ошириш 
принциплари 
институтционализмнинг «барча учун фаровонлик жамияти» концепцияси 
билан ҳамоҳангдир. чунки иккала моделда инсонни инсон томонидан 
эксплуатация ва синфий антегонизм инкор этилади. Бу моделлардан бундан 
ташқари давлатнинг фаол ижтимоий вазифаси (функцияси) ғояси бор. 
Давлат барча фуқароларга ижтимоий хизматни олиш ва улар фаровонлигини 
ошириш учун тенг ҳуқуқ ва тенг имкониятлар яратиши зарурдир. Бунда 
жамиятнинг турли қатламларида акционерлар сонининг ортиши билан 
бирга, барча ижтимоий институтлар барқарорлигининг ўсиши, асосий 
маеҳнаткаш аҳолининг эртанги кунга ишончи ва бошқалар кўзда тутилади. 
Кейнчиликка муқобил равишда АҚШда неолиберализмнинг Чикаго 
мактаби вужудга келди, унинг монитар (пул билан боғлиқ) ғоялари Чикаго 
университетида 20 йй. пайдо бўлди. Аммо неолиберал йўналиш ҳаракатида