|
Адабиётлар
[ 2, 3, 4,5]
Назорат учун саволлар:
кайси формула буйича гидродинамик напор аникланади?
Бернулли тенгламасининг ифодасини келтиринг.
кайси тенглама буйича окимнинг тезлигини аниклаш мумкин?
Узлуксиз тенгламасининг ифодасини келтиринг.
кайси формула буйича окимнинг сарфи топилади?
Узлуксиз тенгламасининг асосий тушунчалари нимадан иборат?
Гидродинамика баландлиги ва унинг формуласи.
Гидродинамик тезлиги ва уни хисоблаш.
Суюкликнинг тулик босимнинг формуласи.
Уртача тезликлар формуласи кандай ёзилади.
3–МАЪРУЗА
ИНЖЕНЕРЛИК ГИДРОЛОГИЯСИ АСОСЛАРИ.
Режа
Дарё гидрогарфи. Дарёнинг гидрологик характеристикалари. Сув сарфи, сув микдори модули.
Модул коеффитсиенти. Таъминланган эгри чизиги.
ДАРЁ ГИДРОГАРФИ. ДАРЁНИНГ ГИДРОЛОГИК ХАРАКТЕРИСТИКАЛАРИ. СУВ САРФИ, СУВ МИКДОРИ МОДУЛИ.
Гидрология ер ости сувлари тўғрисидаги фан бўлиб, ер қобиғи қатлам жинслари ғовакларидаги, ёриқларидаги, турли шакл ва катталикдаги карст бўшлиқларидаги ер ости сувларининг пайдо бўлиши, ўзгариб туриши, ётиш, жойлашиш ҳолатларини, ҳаракат қилиш, сарфланиш қонуниятларини, кимёвий таркибини, физик хосса ва хусусиятларини, халқ хўжалигида фойдаланиш йўлларини ўрганади. Олимларнинг аниқлашларича, Ернинг биринчи қобиғи (литосфера) қатламларидаги мантиягача2 бўлган қалинликдаги тоғ жинслари ғовак ва ёриқларида 1300 млн км3 га яқин сув борлиги аниқланган. Демак, бу сувни дунё 1 Рифт — бу ер қобиғидаги мавжуд плиталарни (блокларни) иккинчи қисмига нисбатан сурилиши, тезкор ҳаракатланиши натижасида вужудга келган узунлиги бир қанча юз километрдан 1000 км гача, эни эса 5 км дан 400 км ётадиган континентал ва океан ости дараларидир. 2 Ер шари бўйлаб сейсмик тўлқинлар тарқалиши кузатилганда, учта чегарада ўзгарганлиги аниқланган. Бу ҳолат Ер шари уч қобиққа ажралади, деган тахминга олиб келган. Биринчиси ернинг устки (литосфера) қобиғи бўлиб, қалинлиги 5—10 км (океан остида) дан 80—100 км (тоғли областларда)га етади. Ер қобиғининг пастки чегарасидан 2 900 км гача мантия, 2 900 км дан пастки қисмини Ернинг ядроси деб аталган. 1 4 океани сувлари миқдорига тенг деса бўлади (1.1-жадвал). Қуруқликда яшовчи ҳайвонлар организмининг 60%, денгизда яшовчи мавжудодлар организмининг 99 % гача бўлган қисмини сув ташкил қилади. Ўсимликларда ҳам бу қиймат 80 % дан (бодринг, помидор, нок, олма, картошка ва б.) 95% оралиғида ўзгаради. Бу дегани — Ер планетасидаги мавжуд ҳайвонлар ва ўсимликлар массасининг 80—95% миқдорига тенг бўлган сувнинг биосфера элементлари орқали доимо ҳаракатда эканлигидан ҳам далолат беради.
М. И. Лвовичнинг маълумотларига кўра (1974), Ер куррасида яшовчи одамларнинг эҳтиёжлари учун ҳар йили 3 300 км3 , ҳар бир одам учун 1 100 м3 миқдордаги сув керак бўлади. Жумладан, ҳар бир суғориладиган ер учун йилига 2 000 м3 сув сарф бўлиши, 1 тонна дон етиштириш учун 1 800 м3 , 1 тонна пахта толаси етиштириш учун 7 500м3 сув кераклиги ҳам аниқланган. А. С. Хасановнинг маълумотига кўра, ҳозир республикамизда 90 шаҳар, 120 туман марказлари ер ости суви билан таъминланган. Бу мақсадлар учун 90 дан ортиқ маълум ўлчамдаги майдонларда ер ости сув захиралари аниқланган.
ЕР СФЕРАЛАРИДАГИ СУВНИНГ ЎРТАЧА МИҚДОРИ ВА ҲОЛАТИ (Манбалар асосида тузилган)
1.1-жадвал
Ер сфералари
|
Сувнинг у му ми у ўртача миқдори. м*
|
Ер сфераларидаги сувнинг ҳолати
|
Атмосфера
|
14 минг
|
Пар. суюқ. томчи (булут. луман кўрини- шида). қаттиқ (муз крисиаллари. қор) ҳолатида
|
Литосфера
|
1300 минг
|
Суюқ. қаттиқ ва кимёвий бирикмалар ҳолатида
|
Гидросфера
|
1370 мин*
|
Суюқ (дунё океани. дарё. кў1 сувлари ва ҳ.к.). муз (доимий музликлар. қор) ҳолатида
|
Биосфера
|
0,001**
|
Тирик мавжудодлар. ўсимликлардаги биологик ва биокимё бирикмалар Итолалида
|
Ер юзасига ҳар йили у ёки бу ҳолатда туша- диган ёғин миқдори
|
520 мин
|
Асосан суюқ (ёмғир). қаттиқ (қор). қисман буғ ва шудринг Итолалида
|
* Фақат дунё океанининг ўзидаги сув миқдори ** А. Н. Павлов бўйича (1991)
Гидрогеология фани ўз масалаларини ва вазифаларини бажариши жараёнида унинг қуйидаги тармоқлари вужудга келган (2.1-расм).
Do'stlaringiz bilan baham: |
