National researches of uzbekistan: conferences

Апрель 2022 10-қисм
Тошкент
‘‘ЎЗБЕКИСТОНДА МИЛЛИЙ ТАДҚИҚОТЛАР: ДАВРИЙ АНЖУМАНЛАР:’’
фарқланиши; аспектуал семантиканинг когнитив-прагматик жараён сифатида дунё 
тилларининг ўзига хос хусусиятларининг намоён бўлиши. 
Тил тизимидаги структуралаш ва қайта ишлаб чиқиш маълум фундаменталь категорияга 
асосланган ҳолда амалга оширилади. Мисол учун объект, субъект, ҳаракат, муносабат, 
макон, вақт ва бошқа шу каби белгилар ҳар бир когнитив системада бирикиб, ўша системага 
хос бўлган фреймларни ҳосил қилиши мумкин. Барча фреймлар ҳам берилган система 
учун специфик (ўзига хос, тегишли) бўлмаслиги мумкин, аммо уларнинг инвентари ушбу 
вазиятга мос келиши мумкин.
1) феълнинг лексик маънолари лексиканинг систем таҳлили доирасида семантик 
компонентлар жамланмаси сифатида ўрганилади;
2) феъл маънолари функционал-семантик майдонда концептуал таҳлил методи ёрдамида 
ўрганилади ва унинг категориал белгилари аниқланади.
Мазкур тематик бўйича тадқиқотлар натижаси қуйидаги асосий йўналишларини 
аниқлайди:
1. феълларнинг лексик бирликларини системали компонент таҳлил доирасида уларнинг 
лексик маъноларини ўрганиш;
2. ҳиссий қабул қилиш феълларининг категориал семантикасини концептуал таҳлил этиш 
орқали уларни функционал хусусиятларини ўрганиш.
Феъл лесикасининг семантик аспектда таснифлашда тилшунослар асосан учта принципга 
асосланиб амалга оширишади: 1. денотатив (ёки тематик), 2. парадигматик, 3. синтагматик. 
Шунингдек, психолингвистик тажрибада ассоциатив принцип ҳам кенг қўлланилади
1
. 
Кўриладиган парадигматик тасниф деривацион асосли ва аниқ оппазицион хусусиятга эга 
бўлиши, предикатив ва структура таркибидаги алоқадорликни очиб бериши муҳим ўрин 
тутади.
Тилшуносликда гапнинг ташкил этувчиси сифатида асосий эътибор феълга қаратилади, 
чунки унинг семантик моҳияти ёки семасиологик ўзаги замон ва вақт билан биргаликда 
намоён бўлади. Бундан ташқари, феъл динамик белги сифатида қаралади (В.Л. Егоров; 
1989, 86). Гапдаги қолган бўлаклар, яъни эга, тўлдирувчи, ҳол кабилар феъл ҳаракати билан 
узвий боғлиқ ҳолда амал қилади. Гапдаги ҳар бир иштирокчи бирлик феъл ҳаракатининг 
ифодаланишида, семантик фарқланишида, феъл маъноларининг бойишида муҳим ўрин 
тутади. Таниқли рус тилшуноси А.М. Пешковский феъл тўғрисида қуйидаги фикрни 
келтиради: “Феъллар - бу “тирик” сўзлар, улар ўзларига яқинлашган барча сўзларни 
жонлантиради” (А.М. Пешковский; 1974, 96-99). Келтирилган ушбу фикрдан келиб 
чиқадиган бўлсак, феъл контекст таркибидаги ҳар қандай сўзнинг маъносини ўзгартиришга 
қодир. Феълнинг лексик-грамматик маъносига қараб эга вазифасидаги субстант ҳаракат 
бажарувчиси, ҳаракат бошқарувчиси, ҳаракатни қабул қилувчи бўлиши мумкин. 
Тадқиқотчилар томонидан феъл, феъл категориялари, феъл бирикмаларининг таҳлилида 
ҳар хил сатҳларда турлича ёндашилиши мазкур объектнинг трансформацион ва деривацион 
хусусиятларини очиб бериш билан бир қаторда, тадқиқотнинг тилшуносликнинг турли 
йўналишлари доирасида ҳам олиб борилиши имкониятига эга эканлигини кўрсатади. Бунинг 
исботи феълнинг антропологик, психологик, когнитив ва бошқа тилшунослик сатҳларида 
ўрганилишида намоён бўлади. Умуман олганда, феълларнинг лексик, лексик-семантик, 
лексик-грамматик, функционал-семантик нуқтаи назардан таснифланиш имкониятининг 
кенглиги ушбу категориянинг келтирилган соҳаларда тадқиқ этилишининг сабабларидан 
бири деб ҳисоблаш мумкин. Кўпгина ҳолларда туб маъноли феъллар модал, таксис, каузатив, 
пассив, бенефактив, аспектуал, темпорал, инкор” (А.К. Оглоблин, В.С. Храковский; 2001, 
9-17) грамматик категорияларни ташкил қилади.
Маълумки, феъл семантикаси тилда мавжуд бўлган барча воситалар билан синтактик-
семантик муносабатга киришади. Феъл билан модификациялашадиган барча тил бирликлари 
ва синтактик воситалар лексеманинг аниқ маъноларини очиб беради. Албатта, ҳар бир лексик 
1 
Васильев Л.М. Семантика русского глагола. Москва «Высшая школа» 1981 –С 39.

---

81