National researches of uzbekistan: conferences

Sigirimiz sutni g’irqinboy
qilib yubordi
.
(B.To’ychiboyev va Q.Qashqirli. “Zominning til qomusi”) Yuqoridagi frazemaga
sinonim tarzda zominliklar tilida
“iyt irqin”
iborasi qo’llaniladi. Ushbu ibora ham ma’no
jihatidan birinchi iboraga teng bo’lib,
juda mo’l, haddan tashqari ko’p
ma’nolarini bildiradi.
Tavda archa degeningiz iyt irqin bob jatir – 
Tog’da archa deganingiz it irqin (tiqilib) yotibdi
.
Zomin qishloqlari aholisi ochiq gapirganni, dangalchilikni yoqtiradi. O’z ichlaridagi bor
gaplarni yuzingni-ko’zing demay aytishdan tab tortishmaydi. Shuning bilan bir qatorda,
o’z nutqlarida inson qulog’iga sal dag’alroq eshitiladigan so’zlardan foydalanishadi ham.
Bu ularning tabiiy mentalitetidan kelib chiqqan xarakterli xususiyat hisoblanadi. O’ta
ozg’inlik semasini ifodalaovchi
iyt kamirgan ashiqtay - 
it g’ajigan oshiqday

iborasi adabiy
tilimizda mavjud bo’lgan
eti suyagiga yopishgan
frazemasiga sinonim hisoblanadi. Sababi
bu frazema Zomin qishloqlari aholisi nutqida
eti suyagiga jabishg’an
kabi singarmanizm
hodisasiga uchragan shaklda qo’llanadi. Zomin “j”lovchi sheva vakillari azaldan tog’, adirlar
yonbag’irlarida yashab keladi. Kundalik yumushlar, asosan, qo’l mehnatiga asoslangani
uchun kuchli, baquvvat insonlar har qachon hurmatda, e’tiborda bo’lishgan. Nimjon, ozg’in
kishilarning esa qadri bir qadar past hisoblangan. Bunga misol qilib, yuqoridagi iborani
keltirishimiz mumkin. Azaldan chorvadorlik bilan shug’ullanib keladigan zominliklar nutqida
turli hayvon nomlari, uning a’zolari bilan bog’liq so’zlarning ishlatilishi odatiy hol sanaladi.
Itlar cho’ponlarning asosiy yordamchisi hisoblanadi. Ular g’ajigan suyak ma’no ko’chishining
metafora usuli bilan, ya’ni shakliy o’xshashlik asosida iboraga aylantirilgan.
Ushbu sheva vakillari tilida hozirgi kunda biroz eskirib, nutqiy muomaladan chetlashib
borayotgan frazeologizmlar ham mavjud bo’lib ular turli sabablarga ko’ra iste’moldan chiqib
ketyapti. Quyida shunday iboralardan birini keltirib o’tamiz.